نقد و بررسي راهبردهاي مشترك در نهضت‌هاي صوفي

دگرگون‌شدن شرايط اجتماعي - فرهنگي با تهاجم مغولان و سقوطِ خلافتِ ديرپاي عباسي، زمينۀ نزج و نموِّ نهضت‌هاي شيعي - صوفي و ائتلاف غيرمنتظرۀ بخشي از اماميه و ‌متصوفه را فراهم ساخت‌‌‌‌‌‌‌‌. تسامح و عدم تعصب مذهبي حاكمان مغول و تلاش آن‌ها براي نزديك‌شدن به مشايخِ ‌متصوفه و عرضِ ارادت به اهل خانقاه، افزون بر رواج و رونق بازار صوفيان خانقاه‌نشين، به افزايش ثروت و قدرت آن‌ها انجاميد. اين رويداد زمينۀ ورود صوفيه به صحنۀ سياست را فراهم آورد و بعدها و به‌تدريج صوفيان را به بازيگران اصلي اين عرصه بدل كرد‌‌‌‌‌‌‌‌. از سوي ديگر، زوال خلافت و ازبين‌رفتن زعامتِ ديرپاي خلفاي اهل سنت، فرصتِ ناب تاريخي‌اي پيش‌روي فِرَق مختلف شيعه و ازجمله اماميه قرار داد تا فارغ از فشار و سركوب هميشگي، به تبليغ آموزه‌هاي خويش بپردازند. در اين ميان، آرمان مهدويت، نيروي قوي و برانگيزاننده‌اي بود كه مذهب شيعه را در جوِّ آميخته با يأس آن روزگار، از ديگر مذاهب، متمايز مي‌ساخت‌‌‌‌‌‌‌‌. نحله‌‌‌ها و نهضت‌هاي شيعي - صوفيِ روزگارِ تيموريان بر بستر مؤلفه‌هايي مشترك بروز و ظهور يافتند‌‌‌‌‌‌‌‌. رهبران اين نهضت‌ها با درك الزامات زماني و محيطي و با غينمت‌شمردن فرصت به‌دست آمده، تلاش كردند تا ضمن بهره‌گيري از مؤلفه‌هاي مشترك موجود و به‌كارگيري همۀ ظرفيت‌ها به برخي اهداف و موفقيت‌ها دست يابند‌‌‌‌‌‌‌‌. آن‌ها هوشمندانه و البته بلندپروازانه، سعي كردند از خلأ حاصل از سقوطِ خلافت عباسي و زوال قدرت ايلخانيان سود جسته و با استفاده از اطاعت‌پذيري صوفيه، در كنار برانگيزانندگي آموزه‌هاي انقلابي تشيع و قدرت بسيج‌كنندگي بالقوۀ مهدويت، به بالاترين مناصب سياسي - مذهبي دست يابند. صوفيانِ امامي در اين مسير و در جهت اِقناع عامه، حتي از قدرت مسخ‌كنندگيِ فنون مختلف علوم غريبه نيز بهره گرفتند‌‌‌‌‌‌‌‌. در اين مقاله، با نگاهي تحليلي - توصيفي تلاش شده تا ضمن نقد و بررسي مؤلفه‌هاي مشتركِ سه نهضت حروفيه، مشعشعيان و نوربخشيه، به رمزيابي عللِ همگرايي مشتركات موجود پرداخته شود‌‌‌‌.