نحوه تعامل جريان تصوف با حكومت سلجوقيان

يكي از مهم‌ترين مؤلفه‌هايي كه در بررسي‌ جريان‌هاي فكري و اعتقادي بايد بدان توجه كرد، پيشينه و بستر تاريخي رشد و گسترش آن‌هاست‌‌‌‌‌‌‌‌. ‌تصوف ازجمله آيين‌ها و جريان‌هايي است كه در دوره سَلجوقيان (سده‌هاي پنجم تا ششم هجري قمري)، فرصت رشد و رواج يافت‌‌‌‌‌‌‌‌. در اين پژوهش با روش توصيفي - تحليلي، ضمن نيم‌نگاهي به فضاي حاكم بر دورۀ سلجوقيان و ربط و پيوند‌هاي صوفيه و سلاجقه، افزون بر تحليل و واكاوي علل و دلايل رشد و گسترش آيين صوفيه و انگاره‌هايي چون تقديرگرايي در اين دوره، به بررسي خدمات صوفيه به سُلطه و سلطنت سلجوقيان و نقش آن‌ها در استمرار حكومت سلاجقه، پرداخته شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. نتايج به‌دست آمده نشان مي‌دهد ازآن‌جاكه سلجوقيان در جامعۀ‌ ايراني بيگانه و بي‌بهره از هر نوع امتيازي بودند و در جهان اسلام نيز سابقه‌ قابل توجهي نداشتند، در راستاي پيش‌برد اهداف خود، تلاش كردند تا با نزديك‌شدن به خلفاي عباسي و برقراري ارتباط با اقطاب‌ اهل ‌تصوف و حمايت از مشايخ صوفيه در افكار عمومي كسب مشروعيت كنند و صوفيان نيز در پرتو ترويج تقديرگرايي و انگاره‌هاي جبرگرايانه و تأييد حكومت سلاطين سلجوقي، مسلمانان را به اطاعت از حاكمان سلجوقي فراخواندند‌‌‌‌‌‌‌‌. تعامل و ارتباط دوستانه و دوسويۀ سلاطين سلجوقي و صوفيه از يك‌سو مايه‌هاي مشروعيت و اعتبار حكومت سلجوقيان را فراهم آورد و از ديگر سو، زمينه‌ساز بسط و گسترش آيين ‌تصوف و سلسله‌هاي صوفيانه گرديد؛ هرچند جدال و كشمكش‌هاي عقيدتي متعصبان معتزلي و اشعري در اين دوره، در رونق‌گرفتن بازار اهل ‌تصوف بي‌تأثير نبود و دلزدگان از قيل و قال‌هاي معتزلي - اشعري را به پناه‌بردن به دامان صوفيانِ صاحبان كشف و كرامات، راغب و رهنمون ساخت‌‌‌‌‌‌‌‌. بي‌ترديد، رواج انگاره‌هاي صوفيانه و به‌ويژه تقديرگرايي و خردستيزي در اين دوره را مي‌توان مانعي در برابر نفوذ و گسترش جريان‌هاي خِردگراي شيعي و به‌نوعي بسترساز افول و انحطاطِ تمدن اسلامي به‌حساب آورد‌‌‌‌.