نقد انتقادي در ميان روشنفكران دوره‌ي قاجاريه (مطالعه‌ي موردي: ميرزا فتحعلي آخوندزاده، آقاخان كرماني، ميرزا ملكم‌خان و عبدالرّحيم طالبوف)

گسست جامعه‌ي قاجار از انديشه‌ي سنتي و بروز گرايش‌هاي نوخواهانه در آن دوره، پيامد يك خودآگاهي انتقادي بود كه به‌دنبال وقوع بحران‌هاي متعدد اجتماعي‌سياسي رخ نمود. فرايند مدرن‌سازي و اصلاحات تجددگرايانه در دوره‌ي قاجار، جنبه‌هاي گوناگون جامعه‌ي آن روز را دربر گرفت. اساسي‌ترين عنصري كه در فرايند مدرن‌سازي در اين دوران مؤثر واقع شد، عنصر نقد و انديشه‌ي انتقادي است. نظريه‌ي اجتماعي در نيمه‌ي دوم قرن بيستم شاهد توجه خاص به مقوله‌ي زبان بوده است. چرخش زباني اصطلاحي است كه درباره‌ي همين امر به‌كار برده مي‌شود. رواج مفهوم گفتمان در علوم انساني نيز محصول همين چرخش زباني است. در ادوار مختلف تاريخ، تفكر انتقادي به اشكال گوناگون ظهور و بروز كرده است. پيدايي تفكر انتقادي ارتباطي مستقيم با بينش اجتماعي و سياسي حاكم بر جامعه دارد. از اين رو در همه‌ي جوامع تفكر انتقادي به يك شكل رشد و تكامل نمي‌يابد. نقد ادبي يكي از شاخه‌هاي علوم ادبي است كه اولين بار در عصر حكومت قاجارها به ايرانيان معرفي شد. اين معرفي توسط دسته‌اي از روشن‌فكران صورت گرفت كه با انديشه‌هاي جديد غربيان آشنايي داشته و اين انديشه‌ها را در ايران تبليغ كرده‌اند. ادبيات انتقادي قاجار زاييده شرايطي است كه نويسنده به‌دليل فشار حاكميت و استبداد به انتقاد از وضعيت موجود مي‌پردازد. در اين دوره اين‌گونه ادبيات در دوران خفقان سياسي يعني دوره ناصرالدين‌شاه، شروع به رشد كرد و در دوره مظفرالدين‌شاه، هم‌زمان با جنبش مشروطه و پس از آن، به اوج بالندگي خود رسيد. مقاله‌ي حاضر سعي كرده است به بررسي انديشه انتقادي در بين روشن‌فكران دوره‌ي قاجار بپردازد. اين پژوهش از نوع توصيفي‌تحليلي و با استفاده از روش كتابخانه‌اي و با ارجاع به منابع معتبر صورت گرفته است.