مطالعه موسيقي سنّتي ايران در آراي حكمي و عرفاني شيخ اشراق

در پاسخ به پرسش «موسيقي چيست؟» نبايد تعريفي منطقي مشابه آنچه فارابي ارائه داده است را از سهروردي انتظار داشته باشيم؛ زيرا او اصولاً با چنين تعريفي مخالف است و علم به واسطۀ تعريف را منتهي به يقين نمي‌داند، بلكه او معتقد است كه در نهايت، يقين از راه اشراق به دست مي‌آيد؛ يعني معرفتي كه بي‌واسطه و ميانجي حاصل مي‌شود. با اين وصف اگر از سهروردي بپرسيم كه موسيقي چيست نشان عالم مثال و هورقليا را مي‌دهد؛ چرا كه معتقد است صوت مثالي تنها در اين عالم، يعني عالم افلاك مثالي متحقق مي‌شود. او براي اين عالم، اصوات و نغماتي مثالي قائل است كه باوجودي‌كه شرايط اصوات اين جهان را ندارند، اصل و اساسِ موسيقاييِ اين عالم و عالم محسوسات محسوب مي‌شوند. از آنجايي كه موسيقي سنتي مي‌تواند در تعريفي معادل سماع قرار گيرد و نيز جايگاه خاصي در نگرش عرفاني و فلسفي حكمت اشراق در انديشۀ سهروردي دارد؛ در اين تحقيق، تلاش مي‌شود تا نشان داده شود موسيقي سنتي ايران چه جايگاهي در نظام هستي‌شناختي و زيبايي‌شناختي شيخ اشراق دارد. روش انجام اين تحقيق از منظر هدف، كاربردي-نظري و از منظر شيوه انجام، توصيفي-تحليلي بوده و اطلاعات لازم نيز به شيوه كتابخانه‌اي به دست آمده است. نتايج نشان مي‌دهد كه در موسيقي سنتي ايران، بداهه‌نوازي و استفاده از ربع‌پرده در فواصل، از مختصات اين موسيقي است كه با آموزه‌هاي اشراقي در سلوك نفس همگام است. نفس سالك برحسب ذوقِ اشراقي خود در هر مقام ميان احوال خويش به انتقال و تأليف احوال مبادرت مي‌كند و به طريق مشابهي باز اين آزادي عمل دربداهه‌نوازي موسيقي ايراني نيز مشاهده مي‌شود و هنرمند ماهر، به تناسب حالي كه به او دست مي‌دهد، در نواختن بداهه مي‌رود و چون بنياد موسيقي سنتي بر فاصله است و فاصله هم در اصل اختلاف زيروبمي اصوات است، اهميت ربع‌پرده بيشتر مي‌شود؛ به ويژه كه ربع‌پرده در مطبوع بودن و يا نامطبوع بودن موسيقي دخيل است. گام ايراني با فواصل خاص خود داراي هواي اشراقي در بنياد خود است و برهمين اساس است كه مقامات و دستگاه‌هاي موسيقي ايران، متناسب با روح لطيف شعرفارسي و عرفانِ ايراني ظهور و تكون يافته است.