نسبت منطق و حكمت اشراق در دنياي جديد

در گذشته، منطق، دانشِ نطق باطن و درك كليات دانسته شده و بحث از زبانِ ظاهر و الفاظ در آن عارضي تلقي شده. اما منطق و زبانِ الفاظ هميشه به نحو مقارن و همراه يكديگر مورد توجه منطقدانان قديم و جديد بوده‌اند. بررسي دامنه ارتباط ميان دانش منطق و زبان الفاظ از منظر شيخ اشراق، پژوهشگر را به سوي عرصه‌اي وسيع‌تر از آنچه در ساير آثار منطقي از مسلمان مطرح سوق مي‌دهد به نحوي كه بررسي كننده در بسياري موارد خود را در عرصه مباحث حِكمي و فلسفي نيز مي‌يابد. تعابير واضح و متعددي در آثار شيخ اشراق وجود دارد حاكي از اين كه وسعت يادشده ناشي از جريان پديده زبان در مواردي چون دعا، تخاطب با امور غيبي، تلقي از منابع غيبي، و تقديس خدا (و حتي تقديس عوامل الهي) است. لذا شيخ اشراق، قدرت تبيين و بحث (كه از جمله مهم‌ترين دستاوردهاي دانش منطق است) را در رياست و سلطه حكمت و حكيم دخيل دانسته تا جايي كه مي‌توان از اظهارات او دريافت كه صورت دهي تفسيري و تبييني (يا به عبارتي ساختارسازي مناسب زباني-منطقي) به شهودهاي اشراقي را بايد جزو مراحل تحقق حكمت اشراقي دانست. به همين دليل است كه عليرغم ذوقيت و شهوديتِ حكمت اشراقي، نبايد آن را مستغني از مباحث جدي منطقي دانست اما نه منطقي با خواص و ويژگي‌هاي متناسب با عقلانيت مشائي و محدوديت‌هاي آن بلكه منطقي اصلاح شده و برخوردار از كاركردهاي بسيار گسترده‌تر. نقادي مواضع و مباحث منطق و نيز طرح مباحث نو و ابتكاري منطقي توسط شيخ اشراق، مقدمه‌اي است براي تحكيم و تقويت منطقي به منظور گسترده سازي كاركرد آن.