مسئوليت پرداخت ديه از سوي عاقله از منظر فقه وحقوق اسلامي

The responsibility of paying diyat by the wise from the perspective of Islamic jurisprudence and law

يكي از مباحث قابل‌توجه در حقوق اسلامي، مسئله عاقله و مسئوليت آن در پرداخت ديه است. عاقله از ماده عقل به معناي منع و بازداشتن است و در اصطلاح، به افرادي اطلاق مي شود كه مسئوليت پرداخت ديه را به‌جاي جاني بر عهده مي‌گيرند. اين افراد شامل بستگان ذكور نسبي پدر و مادري يا پدري به ترتيب طبقات ارث هستند؛ به‌طوري‌كه همه‌كساني كه حين الفوت مي‌توانند ارث ببرند، به‌صورت مساوي عهده دار پرداخت ديه خواهند بود. ضمان يا مسئوليت عاقله مبتني بر قرارداد اجتماعي بين افراد قوم در جامعه سنتي پيش از اسلام به شمار مي‌رفت كه در زمان خود، از پشتوانه حقوقي برخوردار بود و پس از اسلام هم مورد امضاي شارع قرارگرفته است. موضوع مسئوليت عاقله در قتل و جنايات خطايي مطرح است و عاقله بايد واجد صفاتي ازجمله ذكور، عقل، بلوغ و قدرت در پرداخت ديه باشد. براي اين كه عاقله را مسئول پرداخت ديه بدانيم، بايد شرايطي رعايت شود: خطايي بودن جنايت، ثبوت بابينه و اين كه جنايت عضو به‌اندازه موضحه و يا بيشتر از آن باشد و ديه به خاطر ضرر بدني بر شخص آزاد واجب شده باشد. بعضي انديشمندان اسلامي، مسئوليت عاقله را در همه جوامع ثابت دانسته و براي اين نظر، دلايلي ذكر كرده اند.