تقابل دو مفهوم مذهب و عرفان در آثار شاعران قرن هشتم هجري مطالعه موردي: آثار حافظ

Confrontation of the two concepts of religion and mysticism in the works of poets of the eighth century AH Case study: Hafez s works

يكي از مهمترين دغدغه هاي عرفان اسلامي، توجّه به شريعت است زيرا بدون عمل به دستورات شريعت، مقصود نهايي براي عارف حاصل نخواهد شد. نزاع هميشگي عرفا و متشرعين مبني بر اين كه گاه عارفان از شريعت در مي گذرند و مذهب و عرفان در زمينه هاي مختلفي با هم اختلاف و تعارض دارند، نكته اي است كه ظاهر برخي ابيات حافظ نيز به آن دامن مي زند. حافظ در بسياري از ابيات ديوانش عناصري از مذهب را مورد طنز و ترديد و انكار قرار داده است دلايل وجود تضادهاي ظاهري بين مذهب و عرفان در ديوان حافظ موضوع اين مقاله است. در اين مقاله با هدف رسيدن به نظر و اعتقاد واقعي حافظ در زمينه مذهب و مذهب داري و اثبات عرفان عميق او كه هيچ گونه تضاد و تعارضي با مذهب ندارد، تضادهاي موجود در دو دسته كلّي به شرح زير رفع گرديده اند: ابياتي كه مخاطب آن متشرعين متظاهر و رياكار عصرند و حافظ از سر انتقاد و اعتراض و حتّي لجبازي و تمسخر آنان چنان اظهار نظرهايي نموده است و دسته ديگر كه حاوي نظرگاه درست و دقيق شاعر است و فقط در نگاه اوّل و در ظاهر آن ها، نكته اي منفي و متضاد استنباط مي شود و حافظ با به كار بردن واژه اي در آن ابيات، خواننده اثرش را به غرض و مقصود اصلي خويش رهنمون مي شود و نهايتاً بايد گفت كه حافظ هيچ نظر كلّي و قطعي و روشن و طنزآميز در مورد انتقاد به عناصر مذهب نداشته و ندارد بلكه با مذهب داران رياكار عصر در تعارض و تضاد است.