گذر از مفهوم شهر اسلامي به كلانشهر اسلامي

عليرغم آنكه ويژگي‌هاي شهرهاي اسلامي از ديرباز مورد مطالعه قرار گرفته؛ اما همچنان تلقي روشن و مورد وفاقي از مفهوم شهر اسلامي وجود ندارد؛ تا جايي كه جدال‌ها بر سر وجود يا عدم وجود «شهر اسلامي» به پژوهش‌هاي متعددي منجر شده و اغلب نيز در برطرف كردن ابهام‌ها و چالش‌ها توفيقي نيافته‌اند. علاوه بر اين، در دوران كنوني شاهد ظهور كلانشهرها هستيم. به نظر مي‌رسد آموزه‌هاي سنتي شهر اسلامي ديگر ياراي توضيح پيچيدگي‌ها و عدم قطعيتهاي مفهوم پيچيده‌اي چون كلانشهر را نداشته و نمي‌توان به كمك آنها، كه اغلب در مقياس طراحي شهري‌اند، به مفهوم كلانشهر اسلامي انديشيد. بنابراين وراي مفهوم شهر اسلامي، در «اكنونِ» دانش شهرسازي نياز به تبيين و تكوينِ چارچوبي مفهومي براي «كلانشهر اسلامي» است تا هستي و چيستي آن را از ابهام و آشفتگي به شفافيت و غنا نزديك كند. فقدان انسجام در معنا، نظريه و عمل «شهرسازي اسلامي» را مي‌توان ناشي از خوانش‌هاي ظاهرگرايانه از اسلام در نظريه‌پردازي شهرِ مطلوب اسلامي دانست. بنابراين هدف تحقيق ابهام‌زدايي/ جدال‌زدايي از هستي و چيستي «شهر اسلامي»؛ و سپس تدوين، تشريح و تببين مؤلفه‌هاي سازنده «كلانشهر اسلامي» با اتكا به خوانشي ملموس و كاربردي از اسلام است. پژوهش از نوع بنيادي و با رويكرد كيفي است. در بخش اول با اتكا به روش «فراتحليل كيفي» به بررسي مطالعاتِ گستردۀ پيشين پرداخته و در بخش دوم با اتكا به نگرشي انتقادي و بر اساس روش «تفسيري ـ اكتشافي» به ارائه مدلي مفهومي براي كلانشهر اسلامي پرداخته شده است. مدل مفهومي كلانشهر اسلامي متشكل از اركاني همچون اصول (حركت از عينيت به ذهنيت، خوانش اخلاقي و شالودۀ اسلامي)، ساحت‌ها (كالبدي و غير كالبدي)، ابعاد (زمانه، زمينه و اخلاق) و مؤلفه‌ها (نيازهاي معاصر، زمينه كالبدي و غيركالبدي و اركان اخلاق اسلام) است كه در فضايي سه‌بعدي تدوين شده و مي‌تواند تعريف فضاي زيستِ شهر و تحليل قرابتش با آرمان كلانشهر اسلامي را در نظريه و عمل تسهيل نمايد. مطالعه و خوانشِ كلانشهرِ اسلامي در فضاي مفهومي سه‌بعدي، متشكل از ابعاد «زمانه، زمينه و اخلاق» به تعريف و تحديدِ فضاي زيستِ كلانشهر اسلامي ـ در دو ساحت كالبدي و غير كالبدي ـ مي‌تواند چارچوبي مناسب براي مفهوم پردازي باشد.