واكاوي ساختار قالي محرابي از منظر نماد شناسي (قالي محرابي آيت‌الكرسي موزه آستان قدس‌رضوي)

هنرهاي سنتي گوناگون ايران را مي‌توان آيينه‌اي دانست كه معاني واحد فرهنگ ايراني را در صور گوناگون به تصوير مي‌كشد. همه آن‌ها به مفاهيمي مشترك دلالت دارند كه آميزه‌اي از باورهاي ايراني اسلامي است. قالي ايراني بارزترين مكان و بازتاب‌دهنده مفاهيم و نمادهاي فرهنگ ايراني بايد دانست. طرح قالي محرابي متأثر از محراب‌هاي مساجد ايراني طراحي شده و به مرور زمان نقش‌مايه‌ها و نمادهاي ايراني و اسلامي به آن اضافه شده و طرحي رؤيايي و ملكوتي كه تصويري از دروازه بهشت را تداعي مي‌نمايد به وجود آورده است. در مقاله حاضر مرحله نخست؛ قالي محرابي از لحاظ انواع طرح و فرم مورد بررسي قرار گرفته است. سپس (قالي محرابي آيت‌الكرسي) موجود در موزه آستان قدس رضوي به لحاظ طرح و نقش و مفاهيم و نمادهاي موجود در آن را مورد مطالعه قرار داده و در نهايت نقش‌مايه‌هاي به كار رفته را با توجه به معاني و باورهاي اسلامي– ايراني تحليل نموده است. از اين رو مقاله حاضر ضمن معرفي انواع قالي‌هاي محرابي به لحاظ فرم و ساختار كلي، به بررسي تاريخي چگونگي شكل گرفتن اين طرح از آغاز تا كنون خواهد پرداخت. بنابراين به سؤالات اصلي مقاله: معاني موجود در نقش مايه‌هاي به‌كار رفته در قالي‌هاي محرابي چيست؟ دلايل به كار بردن اين نقوش در ساختار محراب‌ها چه بوده؟ علت تركيب نقش‌مايه‌ها و كتيبه‌ها و آيات و اشعار چيست؟، را پاسخ خواهد داد. اين مقاله با روش تحقيق توصيفي و با رويكرد تطبيقي و تحليلي انجام شده است. روش گردآوري اطلاعات به صورت كتابخانه‌اي، مطالعه كتب و مقالات موجود و مطالعات ميداني بوده است. مطالعات نشان مي‌دهد تمام نقوش و نمادهاي به كار رفته در اين قالي‌ها ريشه در فرهنگ ايراني داشته و با فرهنگ اسلامي با هدفي هم‌سو، كه همانا به تصوير كشيدن باغ بهشت ايراني اسلامي است، با هنر ايراني پيوند خورده و به زيباترين نحو، جلوه‌گاه هنر ناب ايراني اسلامي شده است.