نمود‌هاي هويّت ايران عصر صفوي در كلّيات اشعار زلالي خوانساري

تصانيف ادبي در فرهنگ اسلامي و ايراني، همواره از ابزارهاي مؤثّر بيان و انتقال مفاهيم و مضامين فرهنگي از جمله هويّت معنوي جامعه بوده‌اند. در اين راستا اديبان پارسي‌گوي عصر صفوي با توجّه به شرايط سياسي، اجتماعي و فرهنگي اين دوره به‌ويژه يكپارچگي ايران‌زمين در بستر رسميت و فراگيري مذهب اماميۀ اثني‌عشري و سلطنت دودمان سيادت‌تبار صفوي از حيث نمود هويّت ايرانيان، سهم بزرگي از بازتاب هويّت ايراني در تاريخ اين سرزمين را به خود اختصاص داده‌اند. زلالي خوانساري، از شاعران برجستۀ اواخر سدۀ دهم و اوايل سدۀ يازدهم هجري در روزگار شاه عباس صفوي (1038-996ق)، در كلّيات خود به ‌گستردگي به عناصر دخيل در ساختار هويّت ايرانيان چون، مفهوم ايران‌زمين، عناوين و مضامين شاهنامه‌اي، نهاد سلطنت و وزارت ايران‌مدار، حكمت اشراقي و مقام امامت و ولايت ائمّۀ اثني‌عشر (ع) پرداخته است. تحقيق حاضر بر آن است تا از منظر تاريخي و به روش توصيفي-تحليلي با اتّكا بر منابع تاريخي و ادبي عصر صفوي به‌ويژه كلّيات زلالي خوانساري به اين پرسش پاسخ دهد كه جايگاه وي در بيان هويّت ايراني در عصر صفوي چگونه است؟ دستاوردهاي پژوهش حاضر، بيانگر آن است كه زلالي خوانساري به‌عنوان اديب و شاعر چيره‌دستي كه در طرز شاعري و استفادۀ مطلوب از اساليب و صنايع ادبي، مورد توجّه شاعران و ناقدان ادبي عهد صفوي واقع شده، به‌روشني از عناصر گوناگون دخيل در هويّت سرزميني، قومي، فكري و مذهبي ايرانيان بهره برده و آن‌ها را در اجزاء و قطعات مختلف كلّيات منظوم خود به كار بسته است و از اين حيث، ضمن آن كه تأثير عميق خويش از هويّت ايران يكپارچۀ شيعي عصر صفوي را نشان داده، با توانمندي تحسين‌برانگيز در استفاده از ابزار ادبي و شاعري، جهت نماياندن ابعاد گوناگون هويّت مزبور، توفيق بسيار يافته است.