نگاهي به التفات و انواع آن در شعر حافظ

A look at Alfatat, and its types in Hafez s poetry

«حافظ» در ميان مفاخر و شاعران از چنان جذابيتي برخوردار است كه اگر شعر، دانش و انديشه او به درستي تبيين و توضيح داده شود؛ و برنامه‌هاي فرهنگي و هنري متنوعي در هم آميخته شود و ارائه مناسبي از آن صورت بگيرد، مي‌تواند موجبات جذب همه اقشار جامعه به خصوص طبقه جوان و نوجوان را به شعر و انديشه او فراهم آورد و در استحكام و استواري زبان و ادب فارسي نقش مهم و موثري ايفا كند. صنعت «التفات» يكي از اسلوب‌هاي بديعي ادب ايران است. انتقال كلام از اسلوبي به اسلوب ديگر، مثلا از غيبت به خطاب يا از خطاب به غيبت يا از غيبت به تكلم «التفات» نام دارد. ايجاد شادابي در مخاطب و جلوگيري از خستگي شنونده، فايده و حكمت اين اسلوب بديعي است. از پديدة التفات به عنوان يكي از تكنيك‌هاي متعدد زيبايي‌بخشي ياد مي‌شود كه سبب آشنايي‌زدايي در متون مي‌گردد. چرا كه با بهره‌گيري از اين صنعت ادبي در حقيقت، ساختار تكراري و يكنواخت كلام كه براي مخاطب آشنا شده است تغيير مي‌يابد و اديب با چرخشي ناگهاني در شيوة بيان خويش، از اسلوب ديگري كه خلاف روش اولي است بهره مي‌گيرد. هدف از مقاله حاضر بررسي التفات، انواع آن و كاربرد در غزليات حافظ است كه بصورت كتابخانه اي انجام شده است. در تبيين كاركردهاي بلاغي التفات، از مفاهيم ويژه ي زبان شناسي همچون؛ برجسته سازي، هنجار گريزي، آشنايي زدايي ياري جست و از التفات به عنوان يكي از ابزار هايي كه منجر به ساختار شكني مي شود، نام برد. اين پژوهش بر آن است تا ضمن بررسي تطوّر تاريخي اين آرايش كلامي در ادب فارسي، با نگاهي به ادب عرب و نيم نگاهي به ادب غرب، نارسايي مطالب مربوط به التفات را آشكار ساخته و با در نظر داشتن توسعه معنايي آن، تعريف جامعي از اين شگرد ادبي ارائه دهد و انواع چند گانه ي آن را در قالب واگرداني هاي دستوري، خطابي، بافتي، معنايي و... بر شمارد. در نهايت پژوهش حاضر، التفات را هرگونه تغيير و دگرگوني خلاف عادت در روال عادي كلام مي داند كه با عملكرد بر محور عمودي شعر، ضمن اقناع حس زيبايي شناسي مخاطب، با درنگ و تأمّلي كه ايجاد مي كند، همانند زنجيره اي، ابيات را به يكديگر پيوند داده و بر انسجام كلام مي افزايد.