مرکز منطقه ای اطلاع رساني علوم و فناوري - ارزيابي برون‌داد پژوهشي اعضاي هيأت‌علمي دانشگاه: يك پيشنهاد براي تخصيص منابع مالي متناسب با عملكرد پژوهشي

چكيده فارسي :

در برنامه بودجه هر دانشگاه بر اساس شاخص‌هاي آن دانشگاه، اعتباراتي به امور پژوهشي اختصاص داده مي‌شود. اين منابع تخصيص داده شده منابعي نيست كه محققين دانشگاه با ارائه طرح‌هاي تحقيقاتي از صنعت يا از ارگان دولتي ديگري اخذ نموده باشند و در حقيقت اين اعتبارات يارانه پژوهشي به دانشگاه است كه توسط دولت تأمين مي‌شود. دولتي بودن اين اعتبارات مي‌تواند بي نظمي خاصي را در هزينه نمودن آن ايجاد كند. اولين مشكل آن اين است كه محققين در مديريت مالي منابع دقت كمي نمايند و تصور شود كه هرگاه و در هر شرايطي طرحي ارائه دهند تأمين اعتبار خواهد شد. اما چنانچه محققي از اعتبارات تخصيصي به خود از پيش اطلاع داشته باشد، خواهد توانست با برنامه‌ريزي و ارائه طرح تحقيقاتي از اين اعتبارات استفاده نمايد و مشكلات در جهت هدف‌مند نمودن اعتبارات پژوهشي كم‌تر خواهد بود. اما اين اعتبارات چگونه بايد در دانشگاه به افراد تخصيص داده شود؟ آيا بايد سرانه‌اي مشخص بين محققين تقسيم شود تا بر اساس ذوق خودشان تحقيق نمايند؟ آيا بايد اين هزينه‌ها صرفاً به تحقيقات دانشجويي و پايان نامه‌ها اختصاص داده شود؟ آيا بهتر است در قالب تصويب طرح‌هاي تحقيقاتي هزينه به ازاي هر طرح به محققين داده شود؟ و.... آنچه مسلم است اين اعتبارات نبايد غير هدف‌مند هزينه گردد و تصور شود كه هزينه نمودن اين اعتبارات بدون تعمل ارتقاي پژوهشي را به همراه خواهد داشت، بلكه علي‌رغم ناچيز بودن آن بايستي به هدف‌مند هزينه نمودن آن عنايت جدي و ويژه‌اي داشت و به عبارت ديگر اعتبارات به نحو بهينه‌‍اي مديريت شود(1و2). تجربه‌هاي گذشته نشان داده كه يكي از راه‌هاي موفق در اين تخصيص، احتساب افراد براساس برون‌داد علمي افراد و يا به عبارتي براساس توانمندي‌هاي پژوهشي آنها است. لذا سؤال دومي مطرح مي‌گردد و آن اين كه چه برون‌دادي در دانشگاه مورد قبول است؟ سياست‌هاي وزارت متبوع در حال و گذشته نشان داده است كه آنها به برون‌داد مقاله حساسيت بيش‌تري دارند كه دلايل متفاوت و زيادي نيز براي آن وجود دارد و يكي از آن دلايل، بهتر بودن اين شاخص براي اندازه‌گيري است. براساس مطالب پيشگفت دواصل بايستي مدنظر باشد: منابع مالي تخصيصي به پژوهش در دانشگاه‌ها محدود است. 2- بهترين شاخص براي ارزيابي و مقايسه دانشگاه‌ها با يكديگر برون‌دادي است كه در قالب كمي، بهترين آن مقالات منتشر شده علمي است. البته نبايد فراموش شود كه فناوري و توليد محصول فناورانه نيز حائز اهميت ويژه‌اي است كه بايد در جايگاه خود ارزش‌گذاري گردد و يا حداقل معادل‌سازي آن با مقالات منتشر شده خوب و كيفي در آينده انجام شود. لذا وظيفه دانشگاه‌ها حداقل آن است كه به كيفيت و نه كميت برون‌داد مقالات حساسيت داشته و داراي برنامه مدون باشند و در حقيقت براي انتشار مقالات خوب برنامه‌ريزي نمايند. لذا اگر هدف غايي پژوهش را بر اساس ملاك‌هاي ارزيابي امروزه، مقاله فرض كنيم كه البته جاي سؤال و تأمل دارد بايد ارتقاي كيفي مقالات در راستاي دست يابي به برون‌داد عالي‌تري مد نظر دانشگاهيان قرار گيرد. بنابراين بايد منابع ناچيز مالي به نحوي مديريت گردد تا اين هدف قابل دستيابي باشد. بر اين اساس تنها مديريت منابع مالي توسط محققين براساس عملكرد آنها و آن هم با سنجش معيارهاي كيفي و نه كمي بايد در برنامه‌ريزي مديريت منابع مالي دانشگاه‌ها مدنظر قرار گيرد. در يك بازنگري به وضعيت پژوهشي دانشگاه و صرفاً از ديدگاه تخصيص بهينه اعتبارات براي دستيابي به مقالات علمي بهتر پيشنهاد زير در غالب بندهاي متعدد ارائه گرديده است: 1- ارزشيابي محققين دانشگاه براساس شاخص‌هاي كيفي برون دادهاي پژوهشي در يك محدوده زماني دو ساله 2- تخصيص اعتبارات پژوهشي به محققين براساس نتيجه ارزشيابي براي مدت دو سال 3- اخذ برون داد براساس اعتبارات تخصيص داده شده در دوره دو ساله اوليه ارزيابي و تخصيص اعتبار در دو سال بعدي براساس آن با عنايت به موضوع كيفيت مقالات در احتساب امتياز پژوهشي معيار متعددي در بررسي‌هاي علم سنجي براي مجلات متعدد و يا محقيقن ارائه شده‌اند كه SC Imago Journal Rank (SJR) و Impact Factor، ميانگين نفوذ مقالات يك مجله (Article influence score (AIS، H-index مجلات و يا محققين Normalized Eigen Factor و... از مثال‌هايي از اين معيارها هستند. ارزيابي مقالات در زمينه‌هاي مختلف علمي به نحوي كه مقالات يك رشته با رشته تخصصي ديگر قابل مقايسه باشد، همواره از چالش‌هاي موجود در علم سنجي محسوب مي‌شود(3و4). در ميان اين شاخص‌ها ضريب نفوذ مقالات مجله ((AIS؛ ميانگين نفوذ مقالات يك مجله را در طول 5 سال اول پس از انتشار آن نشان مي‌دهد كه در آن نسبت تأثير استنادي مجله به اندازه سهم مقاله مجله در طي يك دوره پنج ساله محاسبه مي‌شود. ميانگين ضريب نفوذ مقالات مجلات در Journal Citation Reports (JCR) برابر يك است و نمرات بالاتر از يك نشان مي‌دهد كه نفوذ هر مقاله در مجله بالاتر از متوسط است و نمره كم‌تر از يك نشان مي‌دهد كه نفوذ هر مقاله در مجله كم‌تر از متوسط است. محاسبه AIS به صورت تقسيم ضريب نفوذ مجله (Eigen Factor Score) بر تعداد مقالات مجله در دوره پنج ساله و سپس تقسيم بر تعداد مقالات كل مجلات در همان دوره پنج ساله و ضرب در ضريب يك صدم (01/0) است. SJR بيش‌تر به شاخص تأثير مقاله شبيه است. اما معيار جديدتر AIS تنها به تعداد استنادات يك مجله اكتفا نمي‌كند و نيز كليه استنادات را داراي يك وزن مساوي در نظر نمي‌گيرد؛ بلكه حوزه موضوعي، كيفيت، پرستيژ و شهرت مجله استناد كننده مي‌تواند تأثير به سزايي بر ارزش استناد داشته باشد. به طور كلي نرمال‌سازي در اين شاخص تحت تأثير 3 عامل مهم است: پوشش پايگاه محاسبه كننده (ميزان مجلات نمايه شده در اسكوپوس)، تعداد مقالات منتشره در اين مجلات و تعداد استنادات دريافتي هر مقاله پرستيژ و كيفيت مجلات. اين معيار داراي مزاياي ديگري از جمله: حذف خود استنادي مجلات در فرآيند محاسبه آن، اختصاص ضريب وزن دهي كم‌تر به مقالاتي با ارجاعات بيش‌تر همانند مقالات مروري، همبستگي مناسب با ساير معيارهاي علم سنجي است (5). همچنان معيار AIS به صورت رايگان در سايت http://eigenfactor.org/projects/journalRank/journalsearch.php در اختيار كاربران قرار مي‌گيرد. لذا با درنظر گرفتن همه شاخص‌هاي فوق، در يك كارگروهي و براساس مستندات، جهت ارزيابي فعاليت‌هاي پژوهشي روابط زير براي محاسبه عملكرد پژوهشي اعضاي هيأت‌علمي و محققين پيشنهاد شد (با اين هدف كه مقالات خوب امتياز بيش‌تري بگيرند و الزاماً تعداد مقالات ملاك نباشد) (جدول 1).