شمول پذيري قاعده لاحرج نسبت به حرج هاي غير جسماني و پيامدهاي فقهي آن

The Inclusion of Non-Corporeal Hardships in the Principle of ‘No Hardship’ and Its Jurisprudential Consequences

قاعده لاحرج يكي از مهم ترين قواعد فقهي است و در اكثر ابواب فقه اعمّ از عبادات، معاملات و سياسات جارى مي شود. بر اساس اين قاعده، در ميان احكام الهي حكمي يافتن مي شود كه انجام آن باعث دشواري و سختي مكلف باشد و در صورت به دشواري افتادن مكلف از انجام يكي از احكام الهي، لازم نيست به انجام آن مبادرت كند. عسر و حرج داراي مصاديق مختلفي است، با توجه به اين كه آسيب هاي حرج هاي غير جسماني در جامعه كنوني كم تر از آسيب هاي جسماني نيست و چه بسا به مراتب غير قابل تحمل تر باشد و فرد را دچار پيامدهاي سوء جبران ناپذير كند، پس مي توان براي حل چنين معضلاتي متمسك به قاعده لاحرج شد. بنابراين مي توان در يك تقسيم بندي حرج را به حرج جسماني و حرج غير جسماني تقسيم كرد، هرچند فقها صريحاً به اين تقسيم بندي ها اشاره نكرده اند، اما تلويحاً با توجه به مصاديق فقهي كه در آن ها اشاره به عسر و حرج شده است، مي توان استفاده نمود كه قاعده لاحرج نه تنها در موارد حرج جسماني كاربرد دارد، بلكه در حرج هاي غير جسماني مثل حرج روحي رواني، حرج اجتماعي، حرج اقتصادي و حرج حيثيتي و... نيز كاربرد دارد.

The principle of ‘no hardship’ (la haraj) is one of the most important jurisprudential rules applied in different areas of jurisprudence including acts of worship, transactions and politics. As per this rule, there is not any rule among divine laws which may involve undue hardship or may cause the duty-bound [mukallaf] to undergo suffering and constriction. Should the duty-bound face any hardship performing one of the divine laws, it is no longer necessary for him to perform it. He is not to blame. There are different manifestations for distress and constriction or hardship. Given the fact that the damages resulting from non-corporeal hardships and constrictions in the present society are not less than physical damages and they may perhaps be even be more intolerable causing the individual irreparable damages, recourse can be taken to the principle of ‘no hardship’ to resolve such dilemmas. Hardship can, therefore, be divided into corporeal and non-corporeal. Although jurisprudents have not made any reference to such classifications, considering the manifestations of hardships and constrictions mentioned in their works it can be said that the principle of ‘no hardship’ applies not only to the corporeal hardship but also non-corporeal hardships such as psychological-mental hardships, social hardship, economic hardship, honor-related hardship and so forth.