انديشه فلسفي سنخيّت ميان خدا و خلق؛ نقدها و پاسخ‌ها

عدم درك صحيح از مسئلۀ سنخيّت ميان خدا و خلق، موجب مطرح شدن اشكالاتي از سوي مخالفان شده است. تمامي اين اشكالات در اين سؤال اساسي خلاصه مي‌شود كه: چگونه سنخيّت ميان خدا و خلق موجب تشبيه او به مخلوقات نمي‌گردد؟ در پاسخ به اين سؤال با مراجعه به متون فلسفۀ اسلامي و استفاده از روش تحليلي، درمي‌يابيم كه تنزّل معلول از علت ـ به عنوان يكي از مباني اثبات سنخيّت ميان علل فاعلي ايجادي و معلولاتشان رخ مي‌دهد، نه علل طبيعي، و خداوند در اين مسئله، شباهتي با علل طبيعي ندارد. افزون بر اين، او با شدّت وجودي خويش از ساير علل ايجادي نيز متمايز است. لازمۀ سنخيّت، واجب بودن ممكن و تعدد واجب‌الوجود نيست؛ زيرا وجود همانند ماهيت نيست تا لازم باشد در تمام مصاديقش، ذات خود را حفظ كند. قاعده‌ «معطي شيء فاقد شيء نيست» شامل فاعل بالاراده‌اي چون خداوند نيز مي‌باشد؛ با اين تفاوت كه مالكيت خداوند بر وجودي كه به مخلوقات عطا كرده، مالكيت حقيقي و برترين نوع مالكيت است. سنخيّت ميان خالق و مخلوق از جهاتي و تباين ميان اين دو از جهات ديگر، مستلزم تركيب در ذات خداوند نخواهد بود؛ زيرا اين جهات هر دو به وجود برگشت مي‌كنند كه حقيقت واحدي است.