گرايش‌هاي تفسيري شيعه در عصر امام باقر(ع): پيجويي دو گفتمان «ظاهر/باطن» و «تنزيل/تأويل»

پژوهش‌هاي مربوط به انديشه‌هاي تفسيري و تاريخ تفسير يكي از حوزه‌هاي شناخته شده در مطالعات قرآني و تفسيري است و كارهاي زيادي در اين خصوص انجام شده است. با اين حال تاكنون پژوهش مستقلي درباره جريان‌ها و گرايش‌هاي تفسيري در دوره تشيع نخستين براساس يك رويكرد عميق تاريخي صورت نگرفته است. اين بررسي هنگامي مهم‌تر مي‌شود كه ـ براساس يك قرائت رايج ـ تصوّر كنيم رويكرد تفسيري در نخستين مكتوبات تفسيري شيعه «باطني/روايي» بوده است كه يكسوي آن پديده غلوّ قرار داشته است. اين پژوهش بر آن است تا با استفاده از گزارش‌هاي تفسيري برجاي مانده از عصر حضرت باقر (ع) گفتمان‌هاي اصلي تفسيري در دوره ايشان را بر پايه انگاره «تفسير باطن»، پيجويي كند. اين پژوهش در نهايت با كاربست رويكرد تاريخ‌ انگاره و انديشه‌ در حوزه تفسير، نشان خواهد داد كه در اوايل سده دوم هجري ردّ پاي دو گفتمان اصلي تفسيري در ميان اماميه قابل پيجويي است. گروندگان به گفتمان اول ـ كه در اينجا از آن به عنوان گفتمان «ظاهر/باطن» ياد مي‌شود ـ عمدتا شخصيت‌هاي وابسته به طيف مفضّل بن عمر جعفي بودند. گروندگان به گفتمان دوم ـ كه در اينجا از آن به عنوان گفتمان «تأويل/تنزيل» ياد مي‌شود ـ طيف اكثريت اماميه در آن دوره بودند كه خوانش گسترده‌تري از مفهوم باطن بر پايه دوگان تنزيل/تأويل را دنبال مي‌كردند.