بررسي تطبيقي ديدگاه‌هاي شيطان‌پرستي و انديشۀ عين‌القضات دربارۀ ابليس

عين القضات، در جايگاه يك مسلمان موحد، خداوند را خالق و مبدأ كل و ابليس را از آفريده هاي او مي داند. او بيشتر از همان ابليسي سخن مي گويد كه در اديان توحيدي، مخصوصاً دين اسلام مطرح است؛ يعني ابليسِ نافرمان متكبر، دشمنِ خدا و بدخواهِ نوع بشر؛ اما آنگاه كه سخن او حال‌وهواي شطح و طامات به خود مي گيرد، از ابليس، جانب داري و تنزيه و تقديس مي‌كند. نگاه او، در چنين مواردي، با معتقدات اسلامي و صريح آيات قرآن و روايات هم خواني ندارد. عين‌القضات در ارائۀ اين انديشه از صوفيان مدافع ابليس چون حسن بصري، حلّاج و احمد غزالي و انديشۀ گنوسي و عرفان قبالاي يهود و برخي انديشه هاي ايران باستان تأثير پذيرفته است. همچنين ميان ديدگاه عين القضات در دفاع از ابليس و احياناً تقديس او با انديشه هاي شيطان پرستي (از ديرباز تا كنون)، وجوه مشترك و جنبه هاي تمايزي وجود دارد. وجه مشترك، تلقي مثبت و جانب دارانه از ابليس است؛ اما تفاوت را بايد در موضوعاتي مانند «معيار ارزيابي منزلت ابليس»، «جايگاه ابليس در عالم و نسبت او با خدا و انسان» و «ابليس، موضوع سجده بر آدم و ميوه ممنوعه» جستجو كرد. معيار ارزش گذاري منزلت خاصي كه عين القضات براي ابليس قائل است ـ به گمان او ـ بندگي، تقرب و عشق ابليس در بارگاه الهي است، نه تقابل ابليس با خداوند. بر اين پايه، ابليسِ عين القضات موحّد است و در توحيد بر همه سبقت مي گيرد؛ اما ابليسِ شيطان پرستان اين كمالات را ندارد و همواره با نيروهاي خير و خداي واحد مطلق تضادّ و تقابل دارد. او ارزش خود را مرهون تكبّر، سركشي، گستاخي و نافرماني در مقابل خداوند مي‌داند؛ چنانكه مي تواند بر مسند خدا بنشيند و در معرض پرستش قرار گيرد و خود به‌وجودآورندۀ دينِ شيطاني شود.