نظام توپخانه در دوره قاجار

توپ از سلاح­هاي راهبردي و مهم­ترين ابزار پشتيباني نيروهاي سواره ­نظام و پياده ­نظام از اواسط دوره صفوي تا پايان دوره قاجار بود. كاربري اين سلاح در دوره قاجار نقش مهمي در كاميابي يا عدم كاميابي ارتش قاجاران داشت. در پژوهش پيش­رو با ابزار كتابخانه­ اي و مراجعه به منابع اصلي، سفرنامه­ ها و اسناد، با روش توصيفي ـ تحليلي، توپخانه دوره قاجار به بحث گذاشته شده و هدف اصلي پاسخ به اين سؤال است كه توپخانه چه جايگاهي در نظام قاجاري داشت؟ با بررسي منابع اين فرضيه مطرح شد كه كارگزاران قاجاري در صدد بودند با ايجاد نظام جديد، توپخانه و پياده­ نظام مدرني هم­تراز با نمونه­هاي ارتش­ اروپايي ايجاد نمايند؛ اما موانع عمده­اي در جهت ايجاد توپخانه وجود داشت و چنين تلاش­هايي در فرهنگ اجتماعي و سياسي ايران ناكام ماند. يافته­هاي پژوهش حاكي از آن است كه در ساختار اجتماعي ايران، سران و سواران ايلي جايگاه ويژه­اي داشتند و آنان مانع از تشكيل پياده­ نظام و توپخانه آتشبار به عنوان رقيبان سواره ­نظام بودند. بنابراين، در سراسر دوران قاجار و در جنگ­هاي خارجي سواره ­نظام چه از نظر تعداد و چه در ساختار نظام، از اهميت بيشتري نسبت به توپخانه و پياده­نظام برخوردار بود. چنين ساختي يكي از دلائل اصلي ناكامي ارتش قاجار در رويارويي با ارتش­هاي روس و انگليس بود.