تحليل تاريخ ساخت، كاربري و ساختار معماري دروازۀ توپخانه در گستره تحولات ميدان نقش جهان در دورۀ قاجار

Analysis of construction history, architectural form and function of the Topkhaneh gate in the course of developments of Naghshe Jahan Square during the Qaja

ميدان نقش جهان از جمله شاخص ترين فضاهاي شهري در معماري ايران محسوب مي‌شود. با توجه به تعاملي كه اين ميدان با فضاهاي شهري اطراف خود داشته، داراي تعداد قابل توجهي ورودي در دوره‌هاي مختلف بوده است. از جمله اين ورودي‌ها دروازه‌اي در ضلع غربي و در نزديكي عالي قاپو است كه كاربري، زمان ساخت و ويژگي‌هاي معماري آن تاكنون گمنام مانده است. با بررسي اين دروازه به طور كلي مي توان بخشي از تحولات عملكردي و كالبدي ميدان را آشكار ساخت و نيز به طور خاص تاريخِ ساخت، كاربري و ويژگي‌هاي معماري اين دروازه‌ را مشخص نمود. تاكنون تعدادي از پژوهشگران، پژوهش هايي را روي سير تحولات ميدان نقش جهان صورت داده‌اند. اين پژوهش براي نخستين بار به مشخص كردن تاريخ ساخت، كاربري و ويژگي هاي معماري دروازۀ غربي ميدان نقش جهان مي‌پردازد. داده‌هاي اين پژوهش تركيبي از داده‌هاي كتابخانه‌اي و ميداني است. در اين پژوهش با بررسي اسناد توصيفي و تصويري دوره‌هاي مختلف تاريخي و بررسي ميداني وضع موجود، موقعيت كنوني دروازه و كاربري گذشتۀ آن مشخص شد. پژوهش پيش روي تلاش دارد تا به اثبات دورۀ ساخت و كاربري دروازۀ مذكور و همچنين چرايي ساخت آن بپردازد. بررسي ها آشكار كرد كه در دوران صفويه به جاي اين دروازه، وروديِ‌ بدون سردرِ مشخص قرار داشته است. در دورۀ قاجار كه بخش عمده اي از كاربري ميدان به فعاليتهاي نظامي اختصاص داشته، در فضاهاي متصل به دروازه در ضلع غربي ميدان، سربازخانه اي در ميدان چهارحوض و فضاهاي اطراف آن شكل گرفته بود. دروازۀ مذكور مسير ارتباطي سربازخانه‌هاي اين قسمت با ميدان نقش جهان بوده است. از سوي ديگر مطالعات مقايسه اي دروازه هاي دوره قاجار با اين سردر نيز آشكار ساخت كه اين سردر متعلق به زمان قاجار است. اين دروازه در دورۀ پهلوي اول از ميان رفته و اين قسمت از ميدان به شكل پيش از ساخت اين سردر بازگشته است.

Naghshe Jahan Square is one of the most important urban spaces in Iranian architecture. Considering the interactivity of this square with the surrounding urban spaces, there has been a significant number of entries in different periods. Among these entrances is a gateway to the western side and near the Ali Qapu that its use, construction and architectural features have remained so far unknown. By examining this gateway, in general, it is possible to reveal some of the formal and functional changes of the square, and in particular, the construction history, architecture, and architectural features of the gate. So far, a number of scholars have done some research on the developments in the square. This research first explains the construction history, function and form of the western gateway architecture. The data from this research is a combination of documentary and field data. In this study, by examining descriptive and visual documents of various historical periods and checking the present status, the current position of the gateway and its past usage were determined. The purpose of this research is to demonstrate the form and function of this gateway as well as the reason for its construction. Investigations revealed that during the Safavid period, the entrance to this gate was the entrance without a specific door. In the Qajar era, where a large part of the square use is devoted to military operations, in spaces connected to the gate on the western side, a military barrack is organized in the square of Chaharhouze and surrounding areas. This gate has been the pass way between the military barracks and Naghshe Jahan Square. In addition, by comparing the architectural features of this gate with other gates belonging to the Qajar period, the time of construction can be considered this period. This gate was destroyed during the first Pahlavi era and this part of the square has returned to its former shape.