سازمان اداره استيفا و نظام مالياتي ايران در عهد ايلخانان بر اساس كتاب المرشد في الحساب

Istīfā Organization Office and Iranian Taxation System under the Ilkhanid based on al-Murshid fī al-Ḥisāb

از جمله منابعي كه معمولاً در مطالعات تاريخي كمتر به آنها توجه مي‌شود، متون آموزشي هستند كه با هدف راهنمايي متصديان و شاغلان ديوان‌هاي مختلف نگاشته مي‌شدند. شناسايي و بهرهوري از اين دست منابع، مي‌تواند در شناخت تاريخ اقتصادي و اداري بسيار راهگشا باشند. المرشد في الحساب، به زبان فارسي، نوشتۀ حسن بن علي قاساني (كاشاني)، يكي از نمونه‌هاي متون آموزشي فنّ استيفا يا حسابداري ديواني، در دور، ايلخاني نگاشته شده است. در پژوهش حاضر، ضمن معرفي اجمالي و بيان ارزش تاريخي كتاب، جايگاه آن در شناخت نظام مالياتي و ادارۀ ديوان استيفاء در عهد ايلخانان غير مسلمان (654-694هـ) بررسي خواهدشد. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه در ساختار جديد نظام مالياتي ايران، مال، تمغا و قبچور سه منبع اصلي درآمدهاي مالياتي حكومت بود. ديگر آنكه، به دنبال تغيير نظام مالياتي، ديوان استيفا نيز با وضع قوانين جديد مالياتي و ابداع شيوه نوين در ثبت محاسبات، ايجاد دفاتر مالي و مشاغل -مناصب ديواني متناسب با نظام جديد تغيير و تحولاتي را تجربه كرد.

Among the sources that were usually addressed less in historical studies, one educational texts that originally were written to guide officers and employees of the Court. The identification and use of these sources can be very helpful in economic and administrative reconstruction of history. Al-Murshed fī al-Ḥisāb written in Persian by Ḥasan ibn Alī Qāsānī (kāshānī) is one of the examples of educational texts on technique of Istīfāor court accounting in the Ilkhanid period. The present study introducing the historical value of the book, while examines its place in the tax system and the administration of Dīvān-i- Istīfā in the period of the non-Muslim Ilkhanid (654-694). The findings of the research show that in the new structure of the Iranian tax system, Māl, Tamghā and Ghebchor were the three main sources of tax revenues of the government. In addition to changes in the tax system, Dīvān-i- Istīfā also experienced changes in tax laws and the way of recording the calculations and business-offices bureau according to the new system.