بررسي و مقايسۀ شرح شطحيّات روزبهان بقلي شيرازي و جواهرالاسرار شيخ آذري اسفرايني

هدف مقالۀ حاضر، بررسي وجوه اشتراك و افتراق ميان شرح شطحيّات روزبهان بقلي شيرازي و جواهرالاسرار شيخ آذري اسفرايني است. نتايج به دست آمده حاكي است كه مؤلفان مذكور با آسيب شناسي عرفان و تصوف از سويي به نقد، و از ديگر سو به دفاع از شطّاحان همت گمارده اند. فارسي بودن زبان هر دو كتاب، نگاه توأم با تكريمِ مؤلفان به مشايخِ عرفان و تصوف، شرح حروف مقطّعه و كلام شِبه شطح حضرت رسول (ص) و شطحيّات مشايخ صوفيه، برخي از مشتركات اين دو كتاب ميصفوي كورشباشند. اما در باب تفاوت ها مي توان چنين گفت كه پرداختن به كلام شِبه شطح خلفاي اربعه از اختصاصات شرح شطحيّات است؛ و در مقابل، پرداختن به شطحيّات منظوم متصوفه از اختصاصات جواهرالاسرار؛ ديگر اينكه روزبهان هم خود شطّاح بوده و هم علاقۀ او به شطحيّاتِ حلاج كاملاً در تأليف او پيداست، اين در حالي است كه از آذري هيچ شطحي گزارش نشده، او را مي توان در مكتب صحو تعريف كرد و اينكه شرح شطحيّاتِ مشايخ گويا براي او بالسّويه بوده است. نوع جهان بيني مؤلّفان از ديگر عواملي است كه بر محتواي اين دو مكتوب تأثير داشته است. همچنين نثر فنّي روزبهان، در مقابل نثر نسبتاً روان شيخ آذري از ديگر وجوه اين تمايز است.