جنگ و مجسمه‌هاي شهري تهران؛ از واقعيت عيني تا امر ذهني

جنگ‌هاي متعدد از جمله با روس‌ها در دوره قاجار، جنگ جهاني دوم در دوره پهلوي و جنگ هشت ساله با عراق در دوره جمهوري اسلامي تجربياتي است كه ايران معاصر طعم آن را چشيده است. از سوي ديگر تجربه حضور مجسمه شهري در تهران معاصر نيز اين پرسش را به ذهن متبادر مي‌سازد كه مجسمه شهري به‌مثابه گونه هنري چگونه تجربيات جنگي را بازتاب داده است؟ و در دوره‌هاي مختلف چه رويكردهايي بر بازنمايي موضوع جنگ در آثار پديدار شده است؟ اين مقاله مبتني بر روش تحقيق اسنادي است كه در آن مجسمه‌ها به‌عنوان سند مورد بررسي قرار مي‌گيرند. با استناد به كتب و اسناد تاريخي در مجموع 47 مجسمه در ارتباط با موضوع جنگ كه تاريخ داشتند از دوره قاجار تا سال 1389 مورد بررسي قرار گرفتند. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان مي‌دهد مجسمه‌هاي تهران را مي‌توان به دو مقطع اصلي «قاجار تا انقلاب اسلامي» و «انقلاب اسلامي تا 1389» تقسيم كرد. در مقطع اول به‌واسطه تجربيات و هجوم‌هاي زياد به كشور، جنگ معناي عام يعني «تهاجم» دارد. از اين رو سياست حاكم از طريق مجسمه‌هاي شهري واقع در ميادين – به‌ عنوان عنصري حكومتي ـ سعي در نمايش قدرت نظامي حكومت مي‌كند؛ از توپ‌هاي جنگي به‌عنوان نخستين نمونه‌‌ها تا پيكره‌هاي سواره‌نظام شاه. از سوي ديگر مفاهيم انقلابي بعد از مشروطه همچون عدالت‌خواهي و آزادي‌خواهي نيز در اشكال اسطوره‌اي مبارزه در فضاي ميدان نمود پيدا مي‌كند. در مقطع دوم، انقلاب اسلامي باعث تفسير ديگري از مدلول جنگ شده؛ به‌طوري‌كه از جنگ به دفاع مقدس تعبير مي‌شود و اسطوره‌سازي، قهرمان‌سازي و بيان مفاهيم انقلابي و ارزشي هدف قرار مي‌گيرد؛ ساخت مجسمه و سرديس فيگوراتيو از شهدا به‌عنوان تكريم مقام قهرمانان دفاع مقدس و يادمان‌ها و مجسمه‌هاي انتزاعي از مفاهيمي چون شهادت، ايستادگي و رشادت كه هم در فضاهاي عمومي (بوستان‌، ميدان، خيابان) و هم غيرعمومي (حاشيه بزرگراه) نصب مي‌شوند.