عقل و كاركردهاي آن در آموزه هاي اسلامي با تأكيد بر كلام حضرت علي(ع)

زمينه، روش و هدف: غفلت از سرماية عقل و تعقل و نيز تحريف معناي ‌«عقل» و اشتباه گرفتن آن با «هوش»، انسان امروزي را وارد عصر جديدي از جاهليت و تاريكي نموده و به‌ناچار او را گرفتار تبعات فردي و اجتماعي جاهليت كرده است. با توجه به وجود بحران هاي متعدد در درون انسان و جوامع انساني روزگار ما، به نظر مي‌رسد كه ريشه‌يابي اين بحران ها و بيان دلايل بروز اين جاهليت مدرن و يادآوري راهكارهاي خروج از مشكلات جاري، جزو ضروري ترين امور علمي است. بر اين اساس، مقالة حاضر با استفاده از روش توصيفي و از طريق تحليل متون اسلامي و با تأكيد بر كلام سرور عاقلان و مولاي مؤمنان حضرت علي(ع) در پي آن است كه «عقل» را تعريف و كاركردهاي آن در وجود آدمي را تبيين نمايد و ويژگي هاي انسان هاي عاقل را يادآوري كند و ضمناً به صورت يك سؤال فرعي، به تفاوت عقل و هوش و اختلاف انسان هاي عقلمند و افراد هوشمند اشاره كند. بدين ترتيب سؤال اصلي تحقيق حاضر عبارت است از اينكه: بنا به آموزه هاي اسلامي عقل چيست و كاركردهاي آن در وجود آدمي كدام اند؟ و عاقلان چه ويژگي‌هايي دارند؟ يافته ها و نتيجه‌گيري: فعليت يافتن قواي عقلي كه با «حركت عقلي» يعني پيش رفتن بر اساس حكم عقل و برداشتن گام هاي فهم و كسب علم و معرفت حاصل مي شود، مرتبة وجود انسان را به سوي مراتب والاي هستي و قرب به خداي متعال، بالا مي برد؛ درواقع اين حركت عقلي، تنها راه فراروي از سطح حيواني براي بني‌آدم است. «مختار بودن» يكي از ثمرات برخورداري از سرماية عقل است زيرا مهمترين كاركرد عقل «تشخيص حق از باطل» است و لذا اين حجت دروني، انسان را بر سر دوراهي «حق و باطل» يا «خير و شر» يا «حلال و حرام» قرار مي دهد و او را ناگزير از انتخاب يكي از آن دو راه مي كند؛ بنابه آموزه هاي اسلامي و به ويژه كلام مولاي متقيان علي(ع) غفلت از سرماية عقل موجب فرورفتن در ورطة جهل و تاريكي مي‌شود كه «كفر» و «جهنمي شدن» از عواقب همين غفلت و جهل و تاريكي است. از تعاليم اسلامي و كلام مولا مي‌توان نتيجه گرفت: كساني كه «حق و باطل» را نمي‌شناسند و «حلال و حرام» را رعايت نمي كنند، اگرچه باهوش باشند ولي عاقل نيستند. افرادي كه از سرنوشت پيشينيان و حوادث روزگار خودشان، عبرت نمي گيرند و از و «آينده بيني و آينده نگري» عاجزند و از عواقب و آثار اعمال خود غافل‌اند، عاقل نيستند. «پندپذيري و قبول نصيحت و موعظة خيرخواهان»، «حفظ قواي شهوت و غضب از طغيان و افراط يا تفريط» و «مبارزه و مخالفت با هواهاي نفساني» از ديگر ويژگي هاي عاقلان در كلام امير است.