مطالعه انتقادي مقاله «جزيه» در دايرة المعارف قرآن ليدن

نوشتار حاضر به تحليل و نقد مدخل «جزيه» (poll tax) اثر خاورشناس آمريكايي پُل هِك در دايرة‌المعارف قرآن ليدن مي‌پردازد. نويسنده ابعاد جزيه از قبيل خاستگاه، پرداخت‌كنندگان، مصاديق و شأن نزول آيه جزيه و هدف از تشريع آن را مورد بررسي قرار داده است. اين موضوع، از نظر فقهي ـ حقوقي حائز اهميت است. به ‌تلاش قابل تقدير مؤلف و مطالب ارزنده‎اش در مقاله مذكور، بر نوشتار او نقدهايي نيز وارد است. وي خاستگاه جزيه را خارج از اسلام دانسته و فلسفه تشريع آن را يك بار جايگزين خسارت مالي ناشي از اخراج مشركين از مكه، و بار ديگر نشانه كرنش مقابل حكام، و نهايتا آن را نوعي ماليات براي حفظ خطوط اعتقادي اسلام مي‌داند. او هم‌چنين نابساماني پديدآمده در مشمولين حكم جزيه به سبب رفتار يكي از خلفا را تغيير حكم اسلام پس از رحلت پيامبر اكرم در امر جزيه خوانده است. به دليل ضرورت پاسخ به شبهات مستشرقان در زمينه احكام اقتصادي اسلام و بصيرت‌افزايي مسلمانان در برابر اين شبهه‌ها، پژوهش پيش‌رو انجام شده است. در نقد مطالب اين مدخل، با استدلال به آراي علماي مسلمان و به ويژه بزرگان شيعه و نيز صاحب نظران در عرصه اقتصاد اسلامي ـ كه از ديد مؤلف مغفول مانده است ـ به نقد دعاوي پُل هِك قلم زده شد و نيز موضوع جزيه در عصر حاضر كه وي از قلم انداخته بود، مورد اهتمام نگارندگان اين سطور قرار گرفت.