تأمّلي فيزيكاليستي بر برخي از مهم‌ترين ادلّۀ تجرّد نفس نزد ابن‌سينا و ملاصدرا

On Arguments for Immateriality of the Soul by Avicenna and Mullā Ṣadrā

اين مقاله درصدد تبيين نحوه تجرّد نفس در دو جريان اصلي فلسفۀ اسلامي و سپس بررسي برخي از استدلال‌ها بر اين تجرّد از منظر فيزيكاليسم است. به‌اين‌منظور در آغاز، ديدگاه ابن‌سينا دربارۀ «حدوث روحاني نفس» و كيفيت دوئاليسم جوهري مرور مي‌شود؛ آن‌گاه ديدگاه «حدوث جسماني نفس» و چگونگي پديد آمدن و سير نفس تا تجرّد، از منظر صدرالمتألّهين، به‌همراه پنج استدلال از مهم‌ترين براهين اقامه‌شده از سوي اين دو فيلسوف بزرگ اسلامي به سود تجرّد نفس، بررسي مي‌شود. به‌اين‌منظور، ضمن اشاره به برخي از مهم‌ترين ديدگاه‌هاي فيزيكاليستي معاصر دربارۀ ماهيت ذهن و حالات ذهني، نشان داده مي‌شود كه براهين تجرّد نفس ـ كه در اين‌جا ذكر شده‌اند ـ اساساً ناظر به هيچ‌يك از ديدگاه‌هاي مهم فيزيكاليستي نيستند و آنها را مخدوش نمي‌سازند. نتيجۀ به‌دست‌آمده آن است كه نظريات مهم فيزيكاليستي درون‌گرايانه (مانند تئوري پرطرفدار اين‌هماني ذهن و مغز)، اساساً صورت‌بندي متفاوتي نسبت به آنچه استدلال‌هاي بوعلي و ملاصدرا در پي نفي آن هستند، دارد و با اين نحوۀ مواجهه، مخدوش نمي‌شوند. همچنين نظريات مهم برون‌گرايانه (مانند تئوري پرطرفدار بازنمودگرايي برون‌گرا) نيز با پيش‌فرض‌ها و قرائت‌هاي استدلال‌كنندگان در فلسفۀ اسلامي از مادّي‌انگاري، همخوان نيست و شقوق ديگري از فيزيكاليسم دربارۀ ذهن مطرح مي‌شود كه از اساس، مطمح نظر استدلال‌كنندگان عليه مادّي‌انگاري دربارۀ نفس نبوده است؛ ضمن آنكه برخي ادلّۀ تجرّد، فارغ از عدم امكان مواجهه با تئوري‌هاي رقيب، خود به خلط جنبۀ معرفت‌شناختي با جنبۀ وجودشناختي هم دچار شده‌اند.

I seek to explicate the ways in which the soul is deemed immaterial in two main strands of Islamic philosophy and then consider with the physicalistic approach some arguments for the immateriality of the soul. To do so, I first overview Avicenna's theory of the spiritual incipience (al-ḥudūth al-rūḥānī) of the soul and his version of substance dualism. I will then discuss Mullā Ṣadrā's view of the physical incipience (al-ḥudūth al-jismānī) of the soul and how the soul emerges and develops towards immateriality on his account. I then overview and discuss five of the most important arguments presented by these two great Muslim philosophers in favor of the immateriality of the soul. To do so, I will also point out some of the main contemporary physicalistic views of the nature of mind and mental states. I will then argue that arguments for the immateriality of the soul – dealt with here – do not indeed target or challenge any significant versions of contemporary physicalism. I conclude that the most important narrow physicalistic views – such as identity theory – have a very different formation than what Avicenna and Mullā -Sadrā are refuting. Also, the most important wide physicalistic theories – such as the externalist representationalism - are inconsistent with assumptions and readings of materialism in the Islamic philosophy framework and propose other types of physicalism about the mind were not fundamentally considered by the Avicenna and Mullā -Sadrā arguments. Moreover, some of these arguments, in my opinion, involve conflations of epistemological or ontological issues.