چند نكته در شرح احوال سوزني سمرقندي

Some Notes on the Biography of Suzani Samarqandi

از روزگاران كهن كتاب‌هايي دربارۀ شاعران فارسي‌زبان نوشته شده كه هريك مقداري اطّلاعات زندگي‌نامه‌اي و گاهي نيز چند شعر از هر شاعر به‌دست‌داده‌اند. در نگاه نخست، اغلب مطالب اين كتاب‌ها كاملاً معتبر به‌نظرمي‌آيد، ولي اگر دقيق و نقّادانه نگريسته شود، نمونه‌هاي فراواني از تناقضات اين نوشته‌ها يا اختلافات فراوانشان با يكديگر آشكار مي‌شود؛ بنابراين بهتر است محقّق با رجوع مستقيم به اشعار خود شاعر، مطالب صحيح را از ميان گفته‌هايش بيرون بكشد. يكي از شاعران تواناي پارسي‌گو، سوزني سمرقندي است. دانشگاهيان او را بيشتر به هزليّاتش مي‌شناسند و به همين دليل كمتر به او پرداخته‌اند. در اين مقاله كوشش شده است برخي مطالبي كه شرح‌حال‌نويسان دربارۀ سوزني گفته‌اند، با استناد به گفته‌هاي خود او ارزيابي شود و به‌علاوه برخي ابهامات و ترديدهاي پژوهشگران معاصر دربارۀ زندگي وي، با شيوه‌اي استدلالي تا جاي ممكن برطرف شود. ازاين‌ميان، چهار موضوع بررسي شده است: زمان تولّد و وفات شاعر، توبۀ او در پيري و مذهب وي. در پژوهش حاضر نتيجه گرفته شده كه سوزني در ميان سال‌هاي 476ـ486ق زاده شده و در 569ق درگذشته است. به‌احتمال قوي حنفي‌مذهب بوده و تا اواخر عمر نيز هزل‌گويي و مديحه‌سرايي را رها نكرده است؛ هرچند از ميانۀ عمر دربارة هزليّات خود و مدايحي كه براي صاحبان زر و زور سروده، پشيماني نشان داده است.

Since old times, many books have been written about Persian poets, providing biographical information about them. At first glance, most of the materials seem to be completely valid, but when examined precisely and critically, plenty of contradictions and differences arise. Thus, it is a better idea for researchers to refer directly to the poems to extract correct information. One of the greatest Persian-speaking poets is Suzani Samarqandi. Academicians know him mostly for his obscene literature. Therefore, they have not paid enough attention to him. This essay is an effort to evaluate some biographical materials about Suzani based on his own words. It also tries to dispel some doubts and uncertainties of contemporary researchers about his life — regarding his date of birth and death, his repentance in old age, and his religion. It demonstrates that Suzani was born between the years 476-486 AH and died in 569 AH. He most probably followed the Hanafi School. Moreover, he most probably did not stop writing obscene literature and panegyrics until the end of his life. From his mid-life on, however, he expressed regrets about his obscene literature and the eulogies he had written for the people in power.