مطالعه تاريخي سيستم پيوسته‌ انسان ـ آب از منظر هيدرولوژي اجتماعي، محدوده مورد مطالعه: حوضه آبريز مشهد

Historical study of coupled human-water system from socio-hydrological perspective, Case study: Mashhad basin

درك روابط پيچيده‌ ميان سيستم‌هاي طبيعي و انساني و شناخت پويايي هم‌تكاملي انسان و آب، در برنامه‌ريزي براي توسعه‌ پايدار بسيار پراهميت است. در دهه‌ اخير شناخت چنين سيستم‌هايي از طريق مطالعه‌ تاريخي هيدرولوژيكي اجتماعي محقق شده است. مقاله حاضر با هدف به‌كارگيري ابعاد علم هيدرولوژي ‌اجتماعي و بررسي تاريخ هم‌تكاملي، به‌عنوان نخستين گام در شناخت سيستم پيوسته‌ انسان‌ـ‌آب، طي انجام مطالعه تاريخي، ارائه شده است؛ بدين‌منظور حوضه مشهد به‌عنوان يكي از مهم‌ترين و پيچيده‌ترين حوضه‌هاي آبريز كشور، به‌خصوص در شرق ايران، انتخاب شده است. در اين مقاله پس از طبقه‌بندي مراحل مطالعه‌ تاريخي هيدرولوژيكي اجتماعي، تسلسل تاريخي وقايع طبيعي/فعاليت‌هاي انساني و تغييرات مؤلفه‌هاي هيدرولوژيكي اجتماعي در حوضه‌ مشهد بررسي شده است. طبق نتايج، طي دوره‌ معاصر، سال‌هاي 1300 تا كنون و 1345 تا كنون، به‌ترتيب به‌عنوان فازهاي توسعه و انقباض شناسايي شده‌اند. در واقع به‌رغم وجود شرايط انقباض، توسعه ادامه يافته است؛ مسلماً هنوز حوضه وارد فازهاي ركود و بهبود و تعادل جديد نشده است. در نهايت مدلي ادراكي جهت شناخت سيستم هيدرولوژيكي اجتماعيِ حوضه‌ طرح‌ريزي شده كه در آن كميت و كيفيت منابع آبي و تقاضاي آب به‌عنوان مهم‌ترين نيروهاي محرك داخلي و مؤلفه‌هاي هيدرواقليمي به‌عنوان مهم‌ترين نيروي محرك خارجيِ مؤثر بر هم‌تكاملي سيستم پيوسته انسان‌ـ‌آب، عمل مي‌كنند.

Understanding complex relation between natural and human systems and dynamic co-evolution of human and water, is of great importance in planning for sustainable development. In the last decade, comprehensive recognition of such systems has been achieved through the historical study in socio- hydrology science. This paper aims to apply socio-hydrological aspects and investigate co-evolutionary history through the historical study, as the first step to understand coupled human-water system. To this aim, Mashhad basin was selected as one of the most important and complex basins in Iran, especially in the east of country. In this paper, when the stages of the historical socio-hydrology study had been classified, historical sequence of natural events/ human activities and changes of socio-hydrological components in Mashhad basin were investigated. Based on results, during the contemporary period, we recognized two periods of 1921 up to now, and 1966 up to now as expansion and contraction phases, respectively. Indeed, despite the contraction conditions, development has continued; obviously, the basin has not yet entered recession and recovery and new equilibrium phase. Finally, a perceptual model was developed to understand socio-hydrological system of basin where water resources quality and quantity and water demand are the most important internal forces, and hydro-climatic components are the most important external forces which effect on the coupled human-water system co-evolution.