نگرشي بر منظر باستان‌شناسي و تحولات فرهنگي استقرارهاي دوران اسلامي دشت تويسركان (از صدر اسلام تا پايان دورۀ قاجار)

An Overview on the Archaeology Aspect and Cultural Developments of the Islamic Settlements of Tuyserkan Plain (Beginning of Islam to The End of the Qajar Period)

دشت تويسركان از دشت‌هاي ميان‌كوهي مرتفع كرانه‌هاي غربي رشته‌ كوه الوند، از نظر سوق‌الجيشي در زمرۀ مهم‌ترين دشت‌هاي مواصلاتي نواحي غربي ايران به‌شمار آمده و درطول تاريخ، بالأخص دوران اسلامي در مسير خراسان بزرگ از اهميت قابل ‌توجهي برخوردار بوده است. اين دشت در زمستان 1391، طي پژوهشي مورد بررسي و شناسايي قرار گرفته است؛ اين بررسي به‌صورت فشرده (پيمايشي) با گردآوري مواد فرهنگي از سطح محوطه‌ها به ‌روش تصادفي، با هدف شناسايي و ثبت محوطه‌هاي باستاني و آثار تاريخي مطالعه گرديده است. برآيند بررسي، در بردارندۀ 44 محوطه از دوران مس ‌و سنگ تا ادوار متأخر اسلامي بوده و با توجه به آثار سطحي شناسايي شده از اين‌ميان، 14 محوطه داراي آثاري از دوران مختلف اسلامي هستند كه نشان از جايگاه اين منطقه در دوران اسلامي بوده، اما تاكنون دشت مذكور از منظر تحولات فرهنگي استقرارهاي دوران اسلامي مورد كنكاش قرار نگرفته است. حال پرسش اين‌ست كه آثار دوران اسلامي در دشت تويسركان از چه ويژگي‌هايي برخوردار بوده و پراكندگي و گسترش آن‌ها از چه الگويي پيروي كرده و همچنين در چه دوره‌هايي با افزايش و گسترش، مواجه بوده است؟ هدف اصلي جستار پيشِ‌رو مطالعۀ منظرباستان‌شناسي (زمين‌سيما) دشت تويسركان، با گونه‌شناسي و بررسي تحولات فرهنگي آثار و استقرارهاي دوران اسلامي و ترسيم الگويي مناسب از توزيع، پراكنش در دشت مذكور است؛ روش پژوهش با بهره‌مندي از تحليل‌هاي فضايي GIS و به‌روش‌هاي ميداني و كتابخانه‌اي، تحليلي از آثار و مواد فرهنگي گردآوري شده از بررسي و مطالعۀ باستان‌شناختيِ صورت‌گرفته از استقرارهاي دورۀ اسلامي دشت تويسركان (در سه خوشه)، مبتني‌بر نظريات رايج تحليل الگوي استقرار و منظرباستان‌شناسي خواهد بود. برآيند پژوهش، نشانگر آن‌ست كه استقرارهاي دوران اسلامي اين دشت با توزيع در تمامي بخش‌هاي دشت، متشكل از محوطه‌هاي بزرگ، به‌عنوان هسته‌هاي اصليِ مكان‌گزيني و محوطه‌هاي كوچك، به‌عنوان پايگاه‌هاي خرده‌اقماري با وابستگي به راه‌ها و زمين‌هاي قابل‌كشت شكل‌يافته‌اند؛ همچنين دشت تويسركان در دورۀ صفوي، شاهد رشد فزآيندۀ تعداد استقرارها بوده كه «كاروانسرا» و «پل» فرسفج از شاخص‌ترين آثار به‌جاماندۀ ‌آن‌ست و درنهايت دوره‌هاي زند و قاجار نيز با گسترش وسعت استقرارها و جمعيت مواجه مي‌شود.

Tuyserkan plain is one of the middy mountain and highland plains in Alvand Range, strategically one of the most important connector plains of western Iran and throughout history, especially the Islamic period, the path of the great Khorasan has been of considerable importance. This plain has been studied and identified during the winter of 2012. This study has been studied at random by collecting cultural material from the area of the site in order to identify and record ancient sites and monuments. The results of the study include 44 sites from the copper and stone Age to the late Islamic period, and according to the identified surface artifacts 14 of these sites have artifacts from different Islamic times, this area has shown importance in the Islamic era but so far the plain has not been explored in terms of the cultural developments of the Islamic settlements. The question now is, what are the characteristics of Islamic period in Tuyserkan plain and what is their pattern of distribution and expansion, and in what periods has it grown and expanded? The main purpose of the research is to study the archaeology of the Tuyserkan plain with the typology of cultural changes in the works and settlements of the Islamic periods and it is an appropriate pattern of distribution in the Tuyserkan plain. The research method utilizes spatial analysis and field and library, analysis of cultural works and materials collected from archaeological survey and study of Islamic settlements of Tuyserkan plain, it will be based on current theories of settlement patterns and archaeological landscape. The results show that the settlements of Islamic period of this plain are distributed in all parts of the plain, consisting of large enclosures as the main dwelling cores and small enclosures formed as small bases dependent on roads and arable land, in the Safavid period, the Tuyserkan plain also witnessed a growing number of settlements with the Carvansara and Bridge Farasfaj being one of the most significant monuments of that period, and finally in the Zandieh and Qajar period expanding population and settlement.