تحليل جلوه‌هاي معناشناختي نور در معماري اصفهانِ دوره صفوي؛ نمونه موردي: مسجد شيخ لطف‌الله در شهر اصفهان

معماري، زاده بسترهاي گوناگون است كه با توجه به روح متغير زمان و ماهيت هميشه در تغيير هستي، به صور سبكي و معنايي متفاوت بروز مي يابد. از همين روست كه نحوه برخورد سازندگان يك بنا با عناصر شكل دهنده معماري و راه هاي استفاده از آن ها، عليرغم وجود شباهت در كليت عناصر، داراي تجلي هاي مختلف معنايي و كالبدي در بسترهاي متفاوت بوده و هست. به عنوان مثال نور در مذهب شيعي اسلام نمودي از ذات اقدس الهي و بيانگر وجود است و هميشه در كانون توجه معماران مسلمان بوده است. تا آنجا كه تصور ساختار و ادراك فضايي بسياري از ساختمان هاي اين دوره بدون درنظرداشتن جايگاه معناشناختي نور، منجر به نقص و دركي ناقص از فضا شده كه گويي ساختمان بر پايه نور طراحي شده است. اين امر به خصوص در طراحي بناهاي مذهبي به طور عام و مسجد به طور خاص قابل مشاهده است. مسجد كه تجلي گاه ايده آل ترين انديشه هاي مذهبي و كامل ترين نماد معماري اسلامي است بهترين مكان جهت مشاهده و مطالعه پيوندهاي نظري و عملي سازندگان آن بوده است. اين در حاليست كه امروزه در ساخت مساجد نقش نور تنها به عنوان يكي از عناصر اقليمي و صرفاً جهت عملكرد روشنايي تقليل پيدا كرده و خبري از جنبه هاي معنايي و معنوي آن به نحوي كه در گذشته قابل پيگيري و بازشناسي بوده نيست! اين پژوهش با اين پيش فرض كه شيوه ظهور و بروز نور در معماري اصفهان دوره صفوي فارغ از جنبه هاي عملكردي، با تأكيد بر اصول معنايي حاكم بر فضاي هنري آن دوره انديشيده و در فضاي معماري نمود پيدا كرده است، به بررسي چگونگي و ويژگي هاي كيفي حضور نور و نورگذرها در ساختار معماري مسجد شيخ لطف الله اصفهان به عنواني يكي از شاخص ترين مساجد اين دوره در شهر اصفهان مي پردازد. جامعه آماري اين پژوهش، مساجد دوره صفوي در شهر اصفهان مي باشند كه از آن ميان، سه مسجد شيخ لطف الله، حكيم و امام به عنوان نمونه موردي مورد تحليل و بررسي قرار گرفته است. روش پژوهش در اين مطالعه توصيفيتحليلي و بررسي نمونه موردي مي باشد. داده هاي مورد نياز اين پژوهش نيز از طريق مشاهدات ميداني، عكسبرداري و مطالعات كتابخانه اي جمع آوري شده و به صورت كيفي مورد تحليل قرار گرفته اند. با بررسي معناشناختي حضور نور در مسجد شيخ لطف الله و تبيين نظام سلسله مراتبي در طراحي نور در فضاهاي اين مسجد، نظامي سه گانه شامل انفصال، انتقال و اتصال (مكث، حركت و تأكيد) در طراحي اين بنا بازشناسي شد. نظامي كه به دنبال حركت از ماده به سوي معنويت، حركت از تاريكي به سوي روشني، حركت از سنگيني به سوي سبكي و در يك كلام حركت از عالم ناسوت به سوي عالم لاهوت است و نتيجه ايجاد فضايي سراسر معنوي است كه حضور خدا در هر سو احساس مي شود.