عمارت از براي ويراني: دو روايت متفاوت درباره‌ جايگاه معمار و معماري در كتاب احياء‌ علوم‌الدين غزالي

ابوحامد محمد غزالي، عارف، فقيه و متكلم قرن پنجم هجري كه تأثيري شگرف در فرهنگ ايران داشته است. مهم‌ترين اثر او، كتاب احياء علوم‌الدين است كه غزالي آن را به جهت زنده كردن دانش‌هاي ديني، در دوره عزلت به نگارش درآورد. موضوع كتاب، علم معامله است؛ از اين‌رو، اشارات فراواني به معماري در آن يافت مي‌شوند. اين پژوهش، به فهم آراي غزالي راجع به معماري و شأن آن در احياء مي‌پردازد. تحقيق، با روش تفسيري و به شيوه قرائت و فهم و تفسير احياء به واسطه خود متن انجام شده است. محور اين پژوهش، كتاب احياء بوده و فقط براي فهم بهتر اين كتاب، به ديگر آثار غزالي و منابع درجه دوم رجوع شده است. اين تحقيق، حاصل انتظام بخشيدن به يافته‌هاي گردآمده از احياء و استدلال براي فهم آراي غزالي درباره معماري است. محصول اين پژوهش، دو روايت متفاوت از سخن غزالي راجع به اهل پيشه و صانعان است. روايت اول، به وجهي اجتماعي از جايگاه معمار اختصاص دارد. معمار در اين مقام، از اهل پيشه است كه جزو عوام خلق محسوب مي‌شود، بر عوام غفلت غالب است و اين غفلت، نگه‌دارنده‌ نظام دنيا. او بايد به زهد روي آورد و زاهدانه به پيشه خود مشغول شود. در اين سطح، نساختن همواره بهتر از ساختن است و ويراني برتر از آباداني. در سطح دوم سخن غزالي، نگاهي ديگرگون حاكم است. در اين سطح، معمار، فارغ از شأن اجتماعي خود، مي‌تواند سالك طريق حق باشد، از مقام زهد فراتر رود و به مقام محبت، كه عالي‌ترين مقام است، نائل آيد. او لازم است در اين مقام، ذاكرانه به پيشه خويش مشغول شود، از صورت‌هاي جهان به طريق عبرت، معاني را طلب كند، آنچه مي‌سازد دلالت بر كامل‌ترين محبوب، خداوند، داشته باشد و به‌تن، دست به عمارت دنيا زند و به‌دل، ويراني آن را خواهد.