مطالعۀ ساختارشناسي رنگدانه هاي تزييني كتيبۀ گچي ايوان بقعۀ سيّدشمس الدّين يزد

Structural study of pigments on Stucco inscription on the porch of Seyyed Shams-din tomb (Yazd-Iran)

گچ از جمله مصالح سنتي در ايران است كه در دوره­ هاي تاريخي، به ­ويژه در اقليم گرم ­و­خشك، در معماري و آرايه ­هاي معماري به ­وفور استفاده شده؛ اوج هنر گچ­بري در دوران اسلامي، سدۀ 7 و 8 ه. ق. است. معمولاً از رنگ جهت بروز جلوۀ هنري و زيبايي، در تكميل گچ­بري استفاده مي­شده است. يكي از بناهاي شاخص سدۀ 8 ه. ق. در يزد، بقعۀ سيّدشمس­الدّين است. در ايوان بنا كتيبۀ گچي با خط كوفي به صورت مادر و فرزند اجرا شده كه زمينۀ اين نوشتار با نقوش گياهي انتزاعي مانند اسليمي با ظرافت هرچه تمام­تر اجرا شده است. در زمينۀ كتيبه و لابه­لاي نقوش، از رنگ آبي، قرمز و سبز استفاده شده است. همچنين لايۀ طلايي رنگ روي آرايه ­هاي گچي قالبي داخل كاسه ­هاي مقرنس غرفۀ جلوي ايوان نيز از آثار باقي­ماندۀ شاخص در بقعۀ سيدشمس­ الدّين است. معمولاً جهت بالا بردن كيفيت لايۀ رنگ، ابتدا لايۀ تداركاتي بر روي گچ (آرايۀ گچي، بستر گچي) اعمال مي­شده است. به ­دليل گذر زمان، بخش­هاي اندكي از اين رنگ­ها بر روي كتيبۀ گچي ايوان و همچنين لايۀ طلايي­ رنگ كمي بر روي آرايه ­هاي گچي قالبي باقي مانده است. حفاظت از باقي­مانده­ هاي هنر سدۀ هشتم هجري قمري، مستلزم شناخت دقيق اثر از نظر فني است. در اين راستا، مطالعۀ ساختارشناسي رنگدانه ­هاي تزييني كتيبۀ گچي ايوان و لايۀ طلايي رنگ بر روي آرايه­ هاي گچي قالبي غرفۀ ايوان ضروري به نظر مي­ رسد. پژوهش پيش رو در تلاش است تا به كمك مطالعات آزمايشگاهي و بررسي علمي به شناخت دقيق رنگدانه­ هاي به­كار رفته در كتيبۀ گچي ايوان و همچنين لايۀ طلايي­­رنگ روي آرايه­ هاي گچي قالبي بر روي مقرنس غرفۀ جلوي ايوان در بقعۀ سيّدشمس ­الدّين برسد. نتيجۀ پژوهش نشان مي­دهد كه رنگ آبي استفاده شده در كتيبۀ گچي، رنگدانۀ آبي آزوريت؛ رنگ قرمز، رنگدانۀ شنگرف و رنگ سبز، مالاكيت است؛ پركنندۀ لايۀ تداركاتي هانتيت و لايۀ طلايي بر روي آرايه ­هاي گچي قالبي، ورق قلع با پوششي از روغن كمان يا نوعي رزين مانند دامار يا شلاك است.

Gypsum is one of the traditional materials in Iran that has been used extensively in historical periods, especially in hot and dry climates, in architecture and architectural decorations. In the Islamic era the peak of the gypsum stucco decoration is in 13 and 14 centuries AD. Color was used on stucco decoration to express the artistical and aesthetical effect of this art. Tomb of Seyyed Shams-din is one of the famous monument of the 14 century in Yazd. In the porch of the building, a stucco inscription in Kufic script has been executed in the form of mother and child. The background of this inscription has been executed with abstract plant motifs such as Arabesque. Blue, red and green colors have been used in the background of the inscription. Usually, in order to improve the quality of the paint layer, the primary layer was first applied on the plaster. Due to the passing of the time, only a small part of these colors remain. The conservation of the remnants of the art of the 14 century requires an accurate technical knowledge of the work. In this regard, the study of the structure of the pigments on the stucco inscription in porch seems necessary. Therefore, the present study tries to use examination and scientific studies to accurately identify the pigments used on the stucco inscription of the porch and also the golden layer on the molded gypsum arrays on the moqarnas of the arc in front of the porch in Seyyed Shams-din tomb. The results show that the blue pigment used in the stucco inscription is an Azurite; Red is a Vermilion; Green is a malachite; filler or pigment of primary layer is Huntite, and the gold layer on the molded gypsum arrays is a Tin leaf with a resin or oil coating.