بهره‌گيري خلّاقانۀ مولانا از ويژگي تركيبي زبان فارسي

توانايي مولانا در واژه‌سازي كم‌نظير و شايد در دنياي شعر فارسي بي‌نظير باشد و در اين مقاله تنها بخشي از عملكرد او را در زمينۀ واژه‌سازي بحث و بررسي شده است. بر اين اساس در اين پژوهش تلاش مي‌شود در دو بعد واژگان مركب و تركيبات توصفي و اضافي، برخي از ساخت‌هاي زباني مولانا نشان داده شود. روش تحقيق «يافتاري–تحليلي– توصيفي» است. بدين معنا كه با مطالعۀ بيت به بيت سه دفتر مثنوي هر آنچه از واژگان و تركيبات كه در نگاه نخست بديع به نظر آمده، شناسايي و فهرست‌بندي شده است. در مرحلۀ دوم يافته‌ها در فرهنگ‌نامه‌ها و نيز به كمك «نرم‌افزار درج» جست‌وجو شده است تا نوبودگي و انحصاري بودن كاربرد مشخص شود. بنابراين مي‌توان گفت اولاً اين واژگان و تركيبات براي نخستين‌بار در اين تحقيق مطرح و بررسي مي‌شود؛ دوم اينكه غالب آن‌ها در ديگر آثار ادبي نيز به كار نرفته‌اند. از نظر دستوري، واژگان مولانا گاه با دستكاري‌هاي خلاف قاعده همراه است؛ مانند ساخت اسم يا مصدر از حرف، كاربرد صفت فاعلي به‌جاي مفعولي، ساخت تركيب ازطريق حذف حرف واو، ساخت مصدر با اسم خاص، ساخت صفت از اسم خاص، كاربرد پسوند مكان‌ساز با اسم معني، حذف مضاف و ساخت مصدر از صفت. از ديدگاه بلاغي، روش اصلي و مهم مولانا قرار دادن واژه در جايگاه ناآشنا و غريب است كه به‌شكل تغيير بافتِ كاربردي نيز قابل بيان و بررسي است.