واكاوي الگوهاي معماري خانه‌هاي سنتي كاشان، در طراحي مسجد-مدرسه‌ي آقابزرگ

ظهور اسلام و تأكيد آن بر امر آموزش، در اندك زماني مساجد را به پايگاه‌هاي اصلي تعليم و تربيت مبدل نمود. با گذشت زمان و گسترش اين دين در سرزمين‌هاي مختلف و همچنين توسعه علوم ميان مسلمانان و افزايش جمعيت آنان، نياز شديدي به وجود ساختماني براي برگزاري جلسات آموزشي احساس مي‌شد. ازاين‌رو ساخت مدارس مستقل، از عصر سلجوقي آغاز و در دوره تيموري به اوج رسيد. اين روند از دوره صفويه به بعد با دگرگوني شكلي و ساختاري همراه گشت و ساختماني جديد، تحت عنوان مسجدمدرسه به وجود آمد كه در دوره قاجار نيز با اندك تغييراتي مورد استفاده قرار گرفت. معماري مسجدمدرسه‌هاي روزگار قاجار، همانند ساير ابنيه ساخته‌شده در اين عصر پرتحول، داراي نوآوري‌هايي درخور توجه هستند كه كمتر به آن پرداخته‌شده است. از آن جمله مي‌توان به مسجدمدرسه آقابزرگ كاشان اشاره داشت كه از ديد برخي، نوآورانه و از ديد عده‌اي ديگر، ساختارشكنانه است. اولويت بخشيدن به جهت گيري اقليمي بجاي روي كردن به قبله، ساخت شبستاني گشوده بدون توجه به نيازهاي عملكردي اين فضا و تاكيد بر طراحي در مقطع بجاي پلان، از عمده‌ترين نكاتي هستند كه اين بنا را با ساير مسجدمدرسه هاي ساخته شده در ايران متفاوت جلوه مي دهد. پاسخ به دلايل نامتعارف بودن اين بنا را مي‌توان در بازخواني مفاهيم و الگوهاي معماري مسكوني كاشان و به‌كارگيري مجدد آن‌ها در مدرسه جستجو نمود. در اين پژوهش، با رويكردي توصيفيتحليلي و با به‌كارگيري مطالعات كتابخانه‌اي، مشاهدات ميداني و بررسي و تجزيه و تحليل اندام‌هاي مسجدمدرسه آقابزرگ و مقايسه جزءبه‌جزء آن با عناصر مشابه در 10 نمونه از بناهاي مسكونيِ هم‌دوره‌ آن در كاشان، چنين به دست مي آيد كه معمار اين بنا، الگوهاي معماري مسكوني را به‌صورت هوشمندانه اي در طراحي اين بناي مذهبيآموزشي بازخواني و استفاده نموده تا بتواند در عين حفظ ظاهر كلي يك مسجدمدرسه، با بكارگيري عناصري چون بادگير، مهتابي، گودالباغچه، سه‌دري و پنج‌ دري در قالب الگوهاي كهني چون خانه ‌هاي پايينبالا، بروارميانواربروار، و سه دريتالارسه دري بتواند فضايي خانه مانند، براي زندگي شبانه‌ روزي طلاب اين مدرسه طرح نمايد. بدين‌صورت، معمار اين بنا، علاوه بر تأمين كاركردهاي سنتي يك مسجد مدرسه، با خلق فضايي انساني از طريق به‌كارگيري الگوهاي معماري مسكوني، براي كاربراني كه تمامي شبانه روز را در اين ساختمان مي گذرانند، خانه‌ اي براي طالبان علم، بنا و حس بودن در خانه را براي آنان تداعي نموده است.