تقرير ابتكاري نصيرالدّين طوسي از برهان صدّيقين و بازتاب‌هاي آن در كلام اسلامي

در ميان برهان‌هاي خداشناسيِ ارائه شده در فلسفه و كلام اسلامي «برهان صدّيقين» به سبب ويژگي‌هاي خاصّ خود جايگاهي منحصر به فرد دارد. اين برهان كه نخستين‌بار از سوي ابن‌سينا مطرح شد، با اقبال فيلسوفان و متكلّمان پيرو او مواجه شد و شماري از آنان كوشيدند تقريرهايي تازه از آن ارائه كنند. از جمله، خواجه نصيرالدّين طوسي (د: 672 ه‍..ق.) در رسالۀ فصول تقرير تازه و مهمّي از برهان صدّيقين را مطرح كرد كه به گواهي برخي از متكلّمان، ابداع وي به‌شمار مي‌آيد. تقرير تازۀ خواجه نصير از برهان صدّيقين و نيز تأثيرها و بازتاب‌هاي بعدي آن در مكتوبات فلسفيكلامي تا كنون مورد توجه جدي قرار نگرفته است و بدين‌سبب سهم قابل ملاحظۀ خواجه در تطوّر و تنوّع برهان صدّيقين در فلسفه و كلام اسلامي ناديده انگاشته شده. در پژوهش حاضر، پس از اشاره به تقريرهاي متداول برهان صدّيقين در دورۀ محقق طوسي، از رهگذر مقايسۀ تقرير نوآورانۀ وي از برهان صدّيقين، با تقريرهاي پيش گفته، ابعاد ابتكاري تقرير خواجه نشان داده مي‌شود. همچنين با تتبّع در نگاشته‌هاي كلامي اماميّه و اشاعره اين نكته ثابت مي‌شود كه تقرير نوين خواجه با استقبال شايان توجه متكلّمان امامي و اشعري پس از وي روبرو شده است، به‌گونه‌اي كه بسياري از آنان به بازگفت يا ارائۀ تقريرهايي مشابه آن پرداخته‌اند.