چند فايدۀ لغوي از ديوان كاتبي نيشابوري

شمس‌الدين محمّد بن ‌عبدالله كاتبي نيشابوري تُرشيزي، شاعر و خطّاط عهد تيموري است كه تذكره‌نويسان و تاريخ‌نويسان ادبيات او را در شاعري و ابداع معاني ستوده‌اند. سال تولّد او در تذكره‌ها ذكر نشده‌ است. همين قدر مي‌دانيم كه در نيمۀ دوم قرن هشتم در روستاي طَرق (راوش) تُرشيز نيشابور به دنيا آمده است. از اشاراتي كه در ديوان وي هست، دانسته مي‌شود كه در نيمۀ دوم قرن هشتم و اوايل قرن نهم كه تيمور زنده بود، كاتبي شاعري كامل بوده است. او در نيشابور از سيمي نيشابوري كه اديبي ذوفنون بود، تعليم‌ ادب و خط گرفت، خوشنويس شد و بدين جهت تخلّص كاتبي را برگزيد. كلّيات آثار وي مشتمل‌ است بر حدود ده‌هزار بيت شامل قصيده‌ها، تركيب‌بندها، ترجيع‌بندها، مسمّط‌ها، قطعه‌ها، رباعي‌ها، معمّاها و مثنوي‌هاي خمسه ‌كه تاكنون از ديوان او بخش غزليات و از مثنوي‌هاي او تنها مثنوي مجمع‌البحرين و اخيراً محبّ و محبوب (سي‌نامه) چاپ شده است. كاتبي با بهره‌مندي از قالب‌هاي متنوّع و مضامين خوب و توجّه خاص به صنايع شعري و آوردن لغات و تركيبات تازه توفيق يافته است كه سهمي در غناي زبان فارسي داشته باشد. وي در قصيده‌سرايي به خاقاني و در مثنوي‌سرايي به نظامي نظر دارد و در مجموع، شاعري دشوارگو و زبان‌آور است. توجّه فراوان به واژگان و لغات كمترآشنا براي كشف و درج معاني تازه و دشوارياب و به‌كارگيري انواع آرايه، التزام به استفاده از جناس در بيشتر ابيات، تكرار، واج‌آرايي و بهره‌گيري از كنايات و استعاره‌هاي پيچيده، تقليد و پاسخ‌گويي شعر شاعران گذشته، از ويژگي‌هاي عمدۀ آثار اوست. آثار او مخزني از لغات و تعابير و تركيبات كهن و مهم زبان فارسي ‌است. در اين مقاله پس از معرفي شاعر و آثارش، برخي از فوايد لغوي اشعار او نمونه‌وار براساس شواهد و ابياتي از متن ديوان در دو گروه معرّفي و با پژوهش در متون ديگر بررسي شده است. نخست، آن‌ها كه تا پيش از اين در فرهنگ‌ها‌ نيامده‌اند يا اگر در فرهنگ‌ها آمده‌اند، فاقد شاهد هستند يا تنها شاهدشان از شعر كاتبي است. دوم، مواردي كه ابيات و شواهد ديوان كاتبي، آن‌ها را تبيين، تقويت و توجيه مي‌كند.