نسبت الهيات سلبي قاضي سعيد قمي با توحيد معتزلي، شيعي و عرفاني

قاضي سعيد قمي با نفي هر گونه سنخيتي ميان خالق و مخلوق، هم از الهيات رايج ايجابي در جهان اسلام فاصله مي‌گيرد، و هم از الهيات مرسوم شيعي. هدف از اين مقاله، بررسي نسبت اين الهيات سلبي با نگرش توحيدي رايج و مسلط در الهيات كلامي (اشعري، معتزلي، شيعي)، فلسفي و عرفاني است. الهيات قاضي سعيد با الهيات فلسفي و اشعري و شيعي رايج، كه مبتني بر سنخيت ميان خالق و مخلوق‌اند، فاصلۀ بسياري دارد، و حتي بر نظريۀ نيابت ذات از صفات (منسوب به برخي از معتزله) انطباق ندارد، اما تشخيص نسبت اين الهيات با عرفان نظري و كلامِ روايي شيعي دشوار است. به نظر ما، اگرچه در نگاه نخست، الهيات قاضي سعيد الهياتي كلامي‌ـ ‌روايي‌ـ‌ سلبي (همچون الهيات روايي‌ـ ‌سلبي منتسب به شيخ صدوق) به نظر مي‌رسد، اما در حقيقت، اركان مهم خود را مديون عرفان نظري است، هر چند در مواردي از آن فاصله نيز مي‌گيرد. موارد مهم تأثيرپذيري قاضي سعيد از عرفان نظري از اين قرارند: اعتقاد به وحدت شخصيۀ وجود، نفي سنخيت ميان مقام ذات و نمودهاي آن، نفي صفات از مقام ذات، معبود بودن اسماء و صفات. مهم‌ترين تفاوت بين اين دو نگرش در اين است كه در عرفان، خداوند همان وجودِ بما هو هو است، اما قاضي سعيد همين را هم قبول ندارد.