تحول ساختار معماري برج‌هاي خاموشي از دوره ساساني تا سده هاي متأخر اسلامي

يكي از سنت‌هاي تدفيني در آئين زردشتي واگذاري و دفن مردگان در برج‌هاي خاموشي است. در اين شيوه تدفين كه ريشه‌هاي آن به فرهنگ‌هاي پيش از تاريخ لوانت، آسياي صغير و ايران بازمي‌گردد، جسد در فضاي باز و يا در سازه‌هاي مرتبط با تدفين قرار مي‌گيرد و پس از جدا شدن گوشت از استخوان، يا در محل باقي مي‌ماند و يا در قالب تدفين ثانويه استخوان متوفي مجدداً دفن مي‌گردد. با اينكه اين سنت تدفين در ذيل عنوان واحد برج‌هاي خاموشي دسته‌بندي مي‌شوند از منظر ويژگي‌هاي معماري تفاوت‌هايي بنيادين با يكديگر دارند. در تحقيق حاضر تلاش مي‌شود با استناد به متون نوشتاري و داده‌هاي باستان‌شناسي، ضمن تاريخ‌گذاري نسبي برج‌هاي خاموشي، تحولات شكلي اين ساختارهاي تدفيني از دوره ساساني تا سده‌هاي متأخر اسلامي ارزيابي گردد. با اين نگاه سه پرسش قابل طرح است: ۱) ساختار معماري برج‌هاي خاموشي از دوره ساساني تا سده‌هاي متأخر اسلامي تا چه اندازه ادامه داشته و تا چه ميزان تحول‌يافته است؟ ۲) چه عواملي در تحولات ايجادشده در ساختار معماري برج‌هاي خاموشي مؤثر بوده است؟ ۳) آيا مي‌توان با استناد به اين تحولات، راجع به تاريخ ساخت اين فضاهاي تدفيني گمانه‌هايي نسبي ارائه نمود؟ به منظور پاسخ به پرسش‌هاي فوق از روش توصيفي - تحليلي استفاده شده است. مطالعات ميداني و كتابخانه‌اي به همراه بررسي مقايسه‌اي مهم‌ترين روش‌هاي گردآوري اطلاعات در تحقيق پيش رو است. تحقيق حاضر نشان مي‌دهد برج‌هاي خاموشي از چهار الگوي متفاوت معماري تبعيت مي‌كنند؛ كيفيت پوشش سقف، نحوه عرضه داشت جسد، تفكيك فضاهاي تدفين، موقعيت استودان، نحوه ورود به فضاي خورشيد نگرشني، جزئيات ساختار معماري و ايجاد ساختارهاي مرتبط با تدفين از مهم‌ترين شاخص هاي تمايز برج‌هاي خاموشي در تاريخ ايران است. تفاوت‌هايي كه ريشه برخي از آنها را مي‌توان به ۱) مهاجرت و تجمع زردشتيان در يزد و كرمان، ۲) مراودات زردشتيان ايران و هندوستان و ۳) اقدامات مانكجي ليمجي هاتريا در ايران نسبت داد.