شناسايي و اولويت بندي عوامل مؤثر بر آلودگي هواي شهر تهران با رويكرد مدلسازي ساختاري تفسيري

پيشينه و هدف: آلودگي هوا بحراني است كه در حال حاضر بسياري از كشورهاي جهان با آن روبرو هستند. شهر تهران، مدت‌ها است كه با مشكل آلودگي هوا مواجه است و حل آن به يكي از مطالبات مهم اجتماعي تبديل شده و ابعاد بين‌المللي نيز يافته است. پديده آلودگي هواي تهران سال هاست كه تهران را درگير كرده و در چندين سال گذشته با ورود به فصل سرد و زمستان پايتخت‌نشينان را با معضل جدي روبه رو مي‌كند و با وجود تمام اقدامات انجام شده براي جلوگيري از ورود آلودگي باز هم شاهد روزهايي هستيم كه مدارس تعطيل مي‌شود و طرح زوج و فرد كردن ماشين‌ها نيز هم چنان ادامه مي‌يابد؛ اما آلودگي قرص و محكم پابرجاست. نتايج مطالعات پيشين حاكي از تأثير عوامل مختلفي از جمله عوامل جغرافيايي، ويژگي‌هاي طبيعي شهر، وارونگي دمايي و آلاينده‌هاي صنعتي در آلودگي هوا دارد. هدف از اين پژوهش، ارائه مدلي براي شاخص‌هاي آلودگي هواي شهر تهران است. مواد و روش ها: تحقيق حاضر از لحاظ نوع و هدف پژوهش، كاربردي و از جنبه روش جمع‌آوري داده‌ها، توصيفي- تحليلي مي باشد. در اين مطالعه، پژوهشگر پس از شناسايي عوامل مؤثر بر آلودگي هواي شهر تهران با بهره‌گيري ازنظر خبرگان مربوطه، تكنيك مدل‌سازي ساختاري تفسيري (ISM) را براي سطح‌بندي و تفسير روابط مفهومي شاخص‌هاي مذكور به‌كاربرده است. با مرور ادبيات پژوهش و اخذ نظر خبرگان، موضوع در قالب شش شاخص (وارونگي دمايي، موقعيت جغرافيايي- اقليمي، آلايندگي كارخانه‌ها و پالايشگاه‌ها، كيفيت پايين وسايل نقليه و سوخت مصرفي، پايين بودن سرانه فضاي سبز، تراكم بالاي جمعيت تهران) مورد شناسايي قرار گرفت. سپس پرسشنامه ماتريسي ساخت‌يافته براي تعيين ارتباطات بينابيني اين شاخص‌ها تدوين گرديد. داده‌هاي حاصل از پرسشنامه با استفاده از مدل‌سازي ساختاري تفسيري، تحليل و در پنج سطح در يك شبكه تعاملي ترسيم شد. نتايج: نتايج اين پژوهش نشان داد هم عوامل صنعتي و هم عوامل اقليمي مي‌توانند بر آلودگي هواي تهران مؤثر باشند. با توجه به نتايج حاصل از مدلسازي، شاخص «آلايندگي كارخانه‌ها و پالايشگاه‌ها» در بالاترين سطح قرار گرفته است لذا انتقال كارخانجات سطح شهر و جلوگيري از احداث كارخانجات جديد داخل شهر به عنوان يك راهكار مي‌تواند به كاهش آلودگي هواي شهر تهران كمك كند. بحث: هنگام وقوع وارونگي دمايي، هوا پايدار شده و ذرات در محدوده لايه وارونگي تجمع پيدا كرده و بر شدت آلودگي هوا مي‌افزايد. در خصوص آلايندگي كارخانه‌ها و پالايشگاه‌ها بيشترين فرايند توليدكننده آلودگي هوا در صنايع، پس از فرايند گرمايش، به فرايند تركيب مواد اختصاص داشته و آلاينده‌هاي هوا به حالت دود و ذرات معلق بيشترين موارد را در بر مي‌گيرد. همچنين عمل احتراق در موتور خودروهاي قديمي و بي‌كيفيت به‌خوبي انجام نمي‌شود و اين اصلي‌ترين دليل توليد مونوكسيد كربن است. اقليم از طريق تغيير عناصر آن مانند دما، بارش، فشار و باد شرايط آلودگي شهر تهران را كنترل مي‌كند. همچنين در مقايسه با شهرهاي بزرگ جهان و جمعيت در آن ها، تهران از نظر وسعت رتبه 120 تا 130 را به خود اختصاص داده است لكن از نظر تراكم در هر كيلومترمربع، بين رتبه 25 تا 30 قرار گرفته است. اين به آن معناست كه در اين شهر جمعيتي بيش از توان اكولوژيك و مساحت شهري انباشت شده كه باعث ايجاد بحران‌هايي از جمله آلودگي هوا مي‌شود.