مقايسه و ارزيابي دو تحرير از اختلاط حقيقيه و خارجيه نزد شمس الدين سمرقندي

شمس الدين سمرقندي كتابي دارد در منطق به نام قسطاس الأفكار و شرحي بر آن نگاشته است به نام شرح القسطاس في المنطق. نسخه‌هاي خطي هر كدام از اين دو اثر در مبحث قضاياي حقيقيه و خارجيه دو تحرير دارند كه به نظر مي‌رسد ناشي از تغيير آراي منطقي سمرقندي دربارة قضاياي خارجيه، حقيقيه و ذهنيه است. در تحرير اول اين دو اثر، نسبت ميان اين قضايا در همة محصورات «عموم و خصوص مطلق» است؛ اما در تحرير دوم، اين نسبت براي برخي محصوره‌ها به «عموم و خصوص من وجه» تغيير مي‌كند. هم‌چنين، در تحرير نخست، يك قاعدة كلي (ضابط) براي نتيجه‌گيري در اختلاط قضاياي خارجيه، حقيقيه و ذهنيه ارائه مي‌شود و در تحرير دوم قاعدة كلي ديگري به جاي آن معرفي مي‌گردد. در واقع، تحرير دوم را مي‌توان تصحيح برخي خطاهاي تحرير اول در نظر گرفت. در اين مقاله نشان خواهيم داد كه اين تلاش سمرقندي هرچند برخي مشكلات تحرير اول را بر طرف كرده اما همچنان برخي ايرادهاي وارد بر آن را بي‌پاسخ گذاشته است. افزون بر اين، بر تحرير دوم ايرادهاي جديدي وارد است كه به تحرير اول وارد نمي‌شد. بنابراين، هيچ كدام از تحريرهاي اول و دوم تحليل درست و كاملي از اختلاط قضيه‌هاي سه‌گانه را ارائه نمي‌دهند.