قياس مركب از حقيقيه و خارجيه نزد شمس الدين سمرقندي

تقسيم گزارۀ حملي به خارجي، حقيقي و ذهني يكي از مهم‌ترين نوآوري‌هاي منطق‌دانان مسلمان است و در تاريخ منطق در جهان اسلام، در دو بحث عكس مستوي و عكس نقيض، احكام اين گزاره‌هاي سه‌گانه به تفصيل بررسي شده است، اما در مبحث قياس اقتراني حملي، تا آنجا كه يافته‌هاي ما نشان مي‌دهد، اين گزاره‌ها توجه هيچ منطق‌دان مسلماني را به خود معطوف نكرده است مگر شمس‌الدين سمرقندي كه در دو كتاب قسطاس الأفكار و شرح القسطاس براي نخستين و واپسين بار اختلاط خارجي، حقيقي و ذهني در شكل‌هاي چهارگانه قياس را بررسي كرده است. سوگمندانه، به نظر مي‌رسد نتايجي كه سمرقندي براي اين قياس‌ها پيشنهاد مي‌دهد از دقت كافي برخوردار نيستند و شايد همين نكته و يا دشواري بيش از حد بحث سبب شده است كه منطق‌دانان بعدي هيچ كدام اقبالي به قياس‌هاي مركب از گزاره‌هاي سه‌گانه نداشته باشند.