نظري بر اجزاء اصلي تن جامه هاي زنانه در اندروني دربار قاجار (از دوره فتحعلي شاه تا پايان عصر ناصري)

در عصر قاجار، جامه‌هاي زنانه به قيد مكرر در منابع تاريخ‌نگاري ازجمله سفرنامه‌هاي سياحان خارجي مورد اشاره قرار گرفته و در قالب نقاشي و عكس به تصوير درآمده است. با اين وجود در بسياري پژوهش‌هاي متأخر در اين حوزه، ابهام و آشفتگي در تبيين جزييات بالاپوش زنانة قاجاري و كيفيات آن قابل دريافت است؛ چه‌بسا يك پوشش مشخص مثل ارخالق يا كليجه تحت عنوان ديگري تعريف شده يا رونق استفاده از آن به تمامي بازة وسيع تاريخ قاجار تعميم يافته است. با هدف ترميم اين كاستي، مقاله پيش‌رو، اصلي‌ترين و پركاربردترين اجزاء پوشش زنانة دربار قاجار را به چالش درآورد و ويژگي‌هاي كيفي اين نوع جامگان همچون فرم، جنسيت و رنگ را بررسي نمود. جهت جزيي‌نگري بيشتر و امكان ايجاد مقايسه، دورة فتحعلي‌شاه تا پايان حكومت ناصرالدين‌شاه مصداق بررسي قرار گرفت. پرسشي كه در راستاي اين هدف تعريف شد آن بود: اصلي‌ترين اجزاء تن‌جامه‌هاي سنتي زنانة دربار قاجار (از دورة فتحعلي‌شاه تا پايان دورة ناصري و پيش از رواج لباس اروپايي)، مشتمل بر كدام موارد است و ويژگي‌هاي كيفي آنها در مقايسه با يكديگر چگونه تحليل مي‌شود؟ اين پژوهش توسعه‌اي به صورت تحليلي ـ تاريخي و با استفاده از مطالعات اسنادي، متن‌خواني و تصويرخواني، به شيوة كيفي و با نمونه‌گيري طبقه‌بندي احتمالي سي تصوير به هدف خود دست يافت و نتيجه نشان داد: اصلي‌ترين اجزاء تن جامه زنانة دربار عصر قاجار مبتني بر پيراهن، ارخالق و كليجه بود. پيراهن درميان تمام اقشار جامعه استفاده داشت اما دربارة منسوجات كاربردي در اين مصرف، پارچه‌هاي حرير در سطح دربار مقبول‌تر مي‌نمود. ارخالق، روپوش كوتاهي روي پيراهن بود كه آستين آن در صور مختلف كوتاه، بلند و سنبوسه‌دار تعريف مي‌شد و نوع متأخر آن با جلوة تزييني بيشتر به چيگن معروف بود. انواع پارچه‌هاي ساده، محرمات و منقوش در دوخت ارخالق به‌كار مي‌آمد كه متأثر از وضع اقتصادي پوشنده بود. در دورة ناصرالدين‌شاه، كليجه بيش از پيش رواج گرفت كه هرچند آن را بيشتر مناسب فصل سرما مي‌شمارند اما ظاهراً در تمام فصول پوشيده مي‌شد. اين بالاپوش كه تا ميانه‌هاي ران بود، غالباً آستين‌هايي تا آرنج داشت؛ بسيار شبيه به نوع مردانه و همچون آن، خاص متمولين بود و به همين نسبت پارچه‌هاي سادة گرانبها همچون مخمل يا منقوش به ويژه ترمه در دوخت آن استفاده مي‌شد. بدين قياس، دستاورد مشخص اين مقاله بر آن گواهي دارد كه افزون‌بر پيراهن به عنوان پوشش معمول؛ ارخالق و كليجه، دو نوع تقريباً متفاوت از بالاپوش زنانه بودند: ارخالق در دورة فتحعلي‌شاهي رواج داشت اما در تداوم استفاده از آن با تغيير در اندازة آستين‌ها و كوتاه شدن آنها، ارخالق در عصر ناصري به هر دو صورت رواج داشت. هم‌زمان در اين دوره، كليجه به تبعيت نوع كاركرد، با پارچه‌هاي مرغوب‌تر دوخته شد و بيش‌از پيش رونق گرفت چنانكه اعتبار اين شكل از تن‌جامة نسبتاً بلند زنانه با عصر ناصرالدين‌شاه گره خورده است.