بررسي عملكرد كنجد مقاوم به ريزش دانه در تيمارهاي مختلف آرايش كاشت و تراكم در گرگان

سابقه و هدف: در ايران مشابه بسياري ديگر از كشورهاي توليدكننده كنجد انبوهي از توده‌هاي محلي كنجد وجود دارد كه هر يك به شرايط اقليمي خاكي ناحيه مورد توليد كم‌وبيش سازگاري دارند، ولي مناسب كشت در اراضي بزرگ و زراعت مكانيزه نيستند. در سال 1395 بذر يك ژنوتيپ كنجد مقاوم به ريزش دانه وارد كشور شد كه به نظر مي‌رسد مي‌تواند در برنامه‌هاي توسعه كشت كنجد در كشور مثمرثمر باشد. با توجه به كمبود اطلاعات در ارتباط با مباحث به‌زراعي از جمله آرايش كاشت و تراكم مناسب اين ژنوتيپ خاص كنجد به ويژه در استان گلستان، اين پژوهش اجرا گرديد.مواد و روش‌ها: آزمايش به صورت بلوك‌هاي خرد شده (نواري) در قالب طرح پايه بلوك‌هاي كامل تصادفي با سه تكرار در دو سال 1399 و 1400 در مزارع پژوهشي مركز تحقيقات و آموزش كشاورزي و منابع طبيعي گلستان (گرگان) با طول جغرافيايي 54 درجه و 24 دقيقه و عرض جغرافيايي 36 درجه و 53 دقيقه و ارتفاع 5/5 متر از سطح دريا در اقليم معتدل با تابستان‌هاي گرم و خشك اجرا شد. در اين پژوهش اثر فاصله بين رديف‌هاي 30، 45 و 60 سانتي‌متري (به عنوان كرت‌هاي اصلي) و فاصله بين بوته‌هاي 5، 8، 11 و 14 سانتي متري (به عنوان كرت‌هاي فرعي) بر صفات مورفولوژيك، اجزاء عملكرد و عملكرد دانه، درصد روغن و عملكرد روغن دانه ژنوتيپ كنجد مقاوم به ريزش دانه مورد ارزيابي قرار گرفت. تجزيه و تحليل آماري داده ها به روش تجزيه مركب با فرض اثر تصادفي سال و با استفاده از نرم‌افزار SAS نسخه 4/9 انجام شد. براي مقايسه ميانگين‌ اثرات اصلي از آزمون LSD در سطح احتمال پنج درصد و در صورت معني‌دار بودن اثر متقابل، برش‌دهي و مقايسه ميانگين‌ها با استفاده از آزمون LS means انجام گرفت.يافته‌ها: نتايج نشان داد كه در سال اول، بلندترين بوته‌ها (193 سانتي‌متر) از آرايش كاشت 8×60 سانتي‌متر و در سال دوم (211 سانتي‌متر) از آرايش كاشت 11×30 سانتي‌متر حاصل شد. علاوه بر اين افزايش تراكم كاشت از 10 به 35 بوته در مترمربع، 22 سانتي‌متر ارتفاع بوته را افزايش داد اما بيشتر شدن تراكم به دليل افزايش شدت رقابت باعث كاهش ارتفاع بوته شد. همچنين در سال اول بيشترين تعداد كپسول در بوته (201 عدد) از آرايش كاشت 14×60 سانتي‌متر و در سال دوم (169 عدد) از آرايش كاشت 11×60 سانتي‌متر حاصل شد. از طرف ديگر با نزديك شدن فاصله بين رديف‌ها و بين بوته‌ها كه با افزايش تراكم كاشت همراه است از تعداد كپسول در بوته، تعداد دانه در كپسول و وزن هزار دانه كاسته شد. نتايج نشان داد كه اثر متقابل فاصله بين رديف‌ها در فاصله بين بوته‌ها در سطح احتمال يك درصد بر عملكرد دانه معني‌دار بود. حداكثر عملكرد دانه با ركورد 3025 كيلوگرم در هكتار از آرايش كاشت 11×30 سانتي‌متر بدست آمد. گرچه با افزايش تراكم، تعداد شاخه فرعي و اجزاء عملكرد كاهش پيدا كرد، اما اين كاهش اجزاي عملكرد در تك بوته با افزايش تعداد بوته در واحد سطح جبران شده و در تراكم 30 بوته در مترمربع، بيشترين عملكرد دانه بدست آمد. همچنين نتايج حاكي از آن بود كه با افزايش تراكم كاشت بيشتر از 30 بوته در مترمربع درصد روغن دانه كاهش يافت. نتيجه‌گيري: نتايج اين پژوهش نشان داد كه متوسط و حداكثر عملكرد دانه ژنوتيپ مقاوم به ريزش در مقايسه با متوسط عملكرد كنجد در منطقه گرگان به ترتيب 3 و 4 برابر بيشتر بود. بنابراين با توجه به برداشت مكانيزه اين ژنوتيپ و همچنين عملكرد دانه بالاي آن، قابليت توصيه كشت اين ژنوتيپ كنجد در آرايش كاشت 11×30 سانتي‌متر و تراكم 30 بوته در مترمربع در منطقه گرگان وجود دارد.