روابط ايران و روسيه و ژئوپليتيك متغير قفقاز (1521-1722 م.)

در آستانۀ دوران جديد، قفقاز به ميدان رقابت ايران، عثماني و روسيه تبديل شد. ايران زير فرمان صفويان، اقتدار تاريخي خود در قفقاز را بازآرايي كرد كه واكنش عثماني را در پي داشت. روسيه نيز پس از تسلط بر آستراخان، به‌سوي گسترش قلمروي خود در شمال قفقاز گام برداشت و در اين مسير، با عثماني رويارو شد. اين تحول با شكل‌گيري روابط جديد ايران و روسيه هم‌زمان بود. در اين پژوهش مي‌كوشيم به اين پرسش پاسخ دهيم كه قفقاز در تكوين و جهت‌يابي روابط ايران و روسيه در دورۀ صفويه چه جايگاهي داشته است؟ بنابر فرضيه، اهميت ژئوپليتيك قفقاز و رقابت مشترك با عثماني، زمينه‌اي براي هم‌گرايي روسيه و ايران ايجاد كرد. اين هم‌گرايي بر مدار دشمني مشترك با عثماني و تجارت ابريشم رو به گسترش بود، اما عامل‌هايي مانند تلاش روسيه براي گسترش نفوذ در شمال قفقاز، بحران اقتدار دولت صفوي و سرانجام فروپاشي آن، منطق روابط و جهت‌گيري آن را تغيير داد. براي آزمودن اين فرضيه، نخست، روند گسترش حاكميت صفوي در قفقاز و بازآرايي اقتدار پيراموني ايران در اين منطقه را واكاوي مي‌كنيم. سپس، عامل‌هاي مؤثر در هم‌گرايي ايران و روسيه در قفقاز بر محور تجارت را بررسي مي‌كنيم. سرانجام، عامل‌هاي زمينه‌ساز بحران اقتدار صفوي در قفقاز و سهم آن در واگرايي روابط دو كشور را ارزيابي مي‌كنيم. رهيافت روش‌شناختي پژوهش تبييني و مبناي استنادي آن، شواهد تاريخي است. نتيجۀ پژوهش نشان مي‌دهد كه قفقاز در تكوين و دگرگوني روابط ايران و روسيه در اين دوره و شكل‌گيري نظم منطقه‌اي جايگاه كانوني داشته است.