بن‌مايه و عوامل تحول و تطور «نقش سواستيكا» در هنر ايران از دورۀ باستان تا سلجوقي

مقدمه: يكي از كهن‌ترين نقوش هندسي دنياي باستان نقشي است كه از دو خط متقاطع- چليپا با بازوهايي شكسته ‌شده يا زاويۀ نود درجه ايجاد شده است. اين نقش در منابع بين‌المللي به «سواستيكا» با مفهوم هستي نيك و در منابع فارسي به «گردونۀ خورشيد» و «مهرانه» معروف است. محققان منشأ اين نقش را تمدن‌هاي كهني همچون درۀ سند، مصر، چين، بين‌النهرين و اقوام آريايي مي‌دانند كه با وجود نام‌هاي مختلف داراي ساختار فرمي مشابهي هستند. اين نقش در ايران، نخستين‌‌بار از هزارۀ پنجم  قبل از ميلاد برروي سفال مصور شده و تداوم به‌كارگيري آن تا اوايل دورۀ اسلامي نيز ديده مي‌شود. شناسايي بن‌مايه و عوامل ترسيم نقش سواستيكا در هنر ايران و نمايش سير تحول و تطور آن، از منظر فرم و محتوا، در هنر ايران پيشااسلامي تا اوايل دوران اسلامي، از اهداف پژوهش حاضر است. كه در اين راستا به پرسش‌هاي، چگونگي سير تحول فرمي و محتوايي اين نقش در هنر ايران از دورۀ باستان تا دورۀ سلجوقي و عوامل مشترك و متمايز ترسيم آن در دورۀ پيشااسلامي و اسلامي پاسخ داده مي‌شود.روش پژوهش: پژوهش حاضر به روش توصيفي- تحليلي و با رويكرد تاريخي صورت گرفته و شيوۀ گردآوري اطلاعات، كتابخانه‌اي و ميداني بوده است. در اين راستا، تعداد ۲۹ نمونه از دورۀ پيشااسلامي و اسلامي با ويژگي شاخص و متمايز كه نمايش‌دهند‌ۀ سير تحول و تطور نقش سواستيكا بوده، مورد بررسي و مطالعه قرار گرفته است.يافته‌ها: حضور مذهب، به‌ويژه پرستش ايزدان، آيين‌هاي تدفين و مهرپرستي در ايران‌باستان، از دلايل مهم ترسيم نقش سواستيكا بوده و از اين‌‌رو به «گردونۀ مهر» معروف است. نقوش نجومي همچون بروج دوازده‌گانه، اعتقادات و باورهاي عاميانه همچون خوش‌شانسي، دوري از چشم بد و ايمن شدن از بلا، در نمايش اين نقش، در دو دورۀ پيشااسلامي و اسلامي تأثيرگذار بوده است. در هنر اسلامي، اين نقش نمادي از نور و به‌تبع آن خداوند معرفي شده است. در اين دوران، علاوه‌بر نمايش فرم اوليۀ خود، در برخي آثار با تركيب فرم‌هاي منحني و نقوش گياهي به «گره‌ سليمان» و «شمسه» تبديل گشته است.نتيجه‌گيري: سواستيكا در هنر ايران از دوره باستان تا اوايل دوره اسلامي، نمادي مقدس و اغلب در خدمت اساطير و مذاهب كهن بوده است. اين نقش در دوران اوليه، نمادي از خداي خورشيد و ايزدبانوان و به‌مرور مرتبط با نمادهاي آييني ميترائيسم و زرتشتي در آثار هنري حضور يافت. در دوره اسلامي اين نقش دچار استحاله و دگرديسي گرديد و نمادي از خداوند و اشخاص مقدس اسلامي مورد استفاده قرار گرفت.