مدل‏سازي ارزيابي كيفيت زيباشناختي بصري منظر به منظور توسعه گردشگري در مناطق تحت حفاظت

سابقه و هدف: زمين سيما در مناطق تحت حفاظت، يك مزيت گردشگري در طبيعت است و به همين علت سنجش زيباشناختي و ارزيابي كيفيت منظر در اين مناطق ضرورت دارد. با وجود اينكه در ساير گردشگاه‌ها نيز اين موضوع از اهميت برخوردار است اما در مناطق تحت حفاظت كه شكل گردشگري به صورت اكوتوريسم و بر پايه بازديد است، اين امر بيشتر اهميت دارد. از اين رو اين پژوهش با هدف مدل‌سازي ارزيابي كيفيت زيباشناختي بصري منظر با هدف گردشگري در مناطق تحت حفاظت با استفاده از شبكه عصبي مصنوعي جهت پيش‌بيني ارزش زيباشناختي مناظر و اولويت‌بندي متغيرهاي تاثيرگذار بر مدل صورت پذيرفت. مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر در منطقه حفاظت شده البرز مركزي تحت مديريت استان البرز انجام شده است. در اين مطالعه جهت ارزيابي كيفيت زيباشناختي بصري مناظر مناطق تحت حفاظت با هدف گردشگري، تركيب رويكرد ارزيابي جامع و روش مدل‌سازي شبكه عصبي مصنوعي به‌كار گرفته شد، رويكرد ارزيابي جامع شامل ديدگاه كاربر محور با تكميل پرسشنامه و استفاده از 19 عنصر عيني شامل 15 معيار عيني منظر (تنوع پوشش‌هاي طبيعي و انساني، تنوع فرم رويشي، فرم تركيب درختان، فرم بدنه آبي، تنوع رنگي، منظره آب، منظره سنگ و صخره، منظره جاده و مسيرهاي عبوري، منظره پوشش گياهي درختي و درختچه‌اي، منظره پوشش گياهي علفي و بوته‌اي، منظره سطوح لخت و بدون پوشش، منظره ساختمان‌ها و سازه‌ها، منظره آسمان، نسبت سطوح سخت و نسبت سطوح نرم) و 4 معيار مربوط به ويژگي نقاط چشم‌انداز (ارتفاع، شيب، تيپ پوشش گياهي و انبوهي پوشش گياهي) بود. بدين منظور، ابتدا واحدهاي همگن ارزيابي منظر با استفاده از 6 شاخص مكاني (شامل ارتفاع از سطح دريا، درصد شيب، منظر گياهي، قابليت ديد روستا، قابليت ديد رودها دائمي و فصلي)، شناسايي شد. سپس 100 عكس از مناظر منطقه تهيه و مدل‌سازي به روش شبكه پرسپترون چندلايه انجام شد. در گام بعدي به آناليز حساسيت مدل ارزيابي كيفيت زيباشناختي منظر جهت اولويت‌بندي و نيز تعيين موثرترين معيارهاي زيباشناختي بصري در ارزيابي كيفيت زيباشناختي بصري مناظر در منطقه پرداخته و در نهايت سامانه پشتيبان تصميم‌گيري ارزيابي كيفيت زيباشناختي بصري مناظر مناطق تحت حفاظت با هدف گرشگري طراحي شد.نتايج و بحث: مدل داراي ساختار 1-6-19 (19 متغير ورودي، 6 نورون در لايه مخفي و يك متغير خروجي) با توابع انتقال لگاريتم سيگموئيد در لايه پنهان و خطي در لايه خروجي و الگوريتم بهينه‌سازي لونبرگ-ماركوارت، با ضرايب تبيين در سه دسته داده آموزش، اعتبارسنجي و آزمون معادل 0.72، 0.75 و 0.70 به عنوان ساختار بهينه مدل ارزيابي كيفيت زيباشناختي بصري مناظر مناطق تحت حفاظت با هدف گردشگري معرفي شد. بر اساس نتايج آناليز حساسيت، منظره آب، فرم تركيب درختان، انبوهي پوشش گياهي، با ضرايب اثرگذاري 0.233، 0.147و 0.104 به ترتيب بيشترين تاثير را در كيفيت زيباشناختي بصري مناظر مناطق تحت حفاظت از خود نشان دادند. نتيجه‌گيري: آناليز حساسيت و شناسايي تأثيرگذارترين عناصر و معيارها بر كيفيت زيباشناختي بصري مناظر مناطق تحت حفاظت با هدف گردشگري نشان داد جهت دستيابي به ارزش زيباشناختي بصري منظر بالا و تعيين زون‌هاي گردشگري متمركز و گسترده در مناطق تحت حفاظت، منظر آب مي‌بايست در اولويت اول برنامه‌ريزي قرار ‌گيرد. مدل ارائه شده در اين پژوهش به عنوان يك سيستم پشتيبان تصميم‌گيري در ارزيابي كيفيت زيباشناختي بصري مناظر در مناطق تحت حفاظت با هدف گردشگري است و امكان پيش‌بيني كيفيت زيباشناختي بصري مناظر در مناطق تحت حفاظت با شرايط اكولوژيك مشابه و نيز بوم‌سازگان‌هاي مشابه را فراهم مي‌كند. همچنين از مدل ارائه شده در اين مطالعه، مي‌توان در تهيه طرح مديريت و زون‌بندي مناطق تحت حفاظت بويژه در زون‌هاي گردشگري استفاده نمود.