عوامل تعيين‌كننده دسترسي خدمات اكوسيستم‌هاي تالابي-كاربست چارچوب IPBES و تئوري دسترسي (مورد: تالاب بين‌المللي زريبار در شهرستان مريوان)

سابقه و هدف: درك دسترسي به اكوسيستم هاي طبيعي و اولويت هاي احتمالي براي بهره مندي از مزاياي طبيعت، عوامل كليدي در شناسايي راه هاي كاهش نابرابري در دسترسي و نيز آگاهي بخشي براي برنامه ريزي و مديريت مناطق حفاظت شده در آينده خواهد بود. درجه اي كه يك فرد مي تواند به خدمات اكوسيستم دسترسي داشته باشد به طيف پيچيده اي از مكانيسم ها از جمله روابط اجتماعي، نهادها، قابليت ها، حقوق مالكيت و سرمايه هاي مختلف بستگي دارد. چارچوب‌هاي مختلفي براي مفهوم‌سازي اين پيوندها و تشريح روابط بين خدمات اكوسيستم و رفاه انسان ايجاد شده‌اند كه علوم اجتماعي و طبيعي و معيارهاي عيني و ذهني را در بر مي‌گيرد يكي از چارچوب هاي مرتبط و قابل توجه و اهميت در اين زمينه پلتفرم بين دولتي تنوع زيستي و خدمات اكوسيستمي (IPBES) است در اين مطالعه با تركيب عوامل Ribot and Peluso (2003) در تئوري دسترسي با بخشي از چارچوب IPBES اين امكان و بستر براي بررسي و مطالعه علمي فراهم مي گردد كه چه عواملي در تعيين سطح دسترسي مردم به خدمات اكوسيستم تالاب زريبار موثر هستند.مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر به لحاظ هدف كاربردي، از نظر پارادايم كيفي و داراي رويكرد استقرايي است، به منظور تجزيه و تحليل داده هاي حاصل از مصاحبه هاي نيمه ساختارمند از روش تحليل محتوا در قالب نرم افزار ATLAS.ti7 استفاده شد. منطقه مورد مطالعه، جوامع روستايي حاشيه تالاب زريبار در شهرستان مريوان به تعداد 10 روستا با جمعيت 2853 خانوار بودند كه در تعامل نزديك و وابسته به خدمات تالاب هستند. براي انتخاب افراد يا نمونه هاي مورد بررسي از روش كيفي بهره گرفته شد. نمونه گيري به صورت غيراحتمالي هدفمند و به شيوه گلوله برفي انجام گرفت. انتخاب نمونه ها تا حصول كفايت و رسيدن به اشباع نظري داده ها تداوم يافت كه درنهايت پژوهشگر با انجام 22 مصاحبه به اشباع نظري رسيد. در اين پژوهش براي ارزيابي اعتبارسنجي پژوهش از چهار معيار گوبا و لينكلن شامل قابليت اعتبار، انتقال پذيري، قابليت اطمينان و تأييدپذيري استفاده شد. تجزيه و تحليل داده ها حول چارچوب IPBES و تئوري دسترسي دسته بندي شد.نتايج و بحث: نتايج اين مطالعه منجر به شناسايي پنج مقوله و مضمون اصلي شد كه دسترسي ساكنان حاشيه تالاب زريبار را تحت تاثير قرار مي دهند اين عوامل عبارتند از نهادي-مديريتي، ساختاري-ارتباطي، زيرساختي-فناورانه، اقتصادي-سرمايه اي و محيطي-زمينه اي. مقوله هاي فرعي اين عوامل نيز شامل عضويت و مشاركت نهادي ، قوانين و مقررات تالاب ، مديريت يكپارچه اكوسيستمي ، حقوق و مالكيت ها ، نفوذ و قدرت اجتماعي ، مجوزها ، روابط و شبكه هاي اجتماعي ، توافقات بين المللي ، تغييرات اقليم ، وضعيت زمين ، موقعيت جغرافيايي ، زيرساخت و بازار ، ابزار و تجهيزات ، نيروي كار ، سرمايه مالي ، دانش بومي و تخصصي و تسهيلات دولتي است.نتيجه‌گيري: دسترسي به خدمات اكوسيستم در جوامع حاشيه تالابي از جمله زريبار، پيچيده، درحال تغيير، با درهم تنيدگي روابط و متاثر از عوامل اقتصادي، نهادي، محيطي و غيره است. نتايج حاصل از اين مطالعه نشان مي دهد كه مقررات و ترتيبات سازماني مختلف در رابطه با دسترسي جوامع، به جاي تقويت تعامل و رابطه مناسب، تا حدي موجب انواع مختلفي از روابط مبادله و حقوق نابرابر در حوزه اين اكوسيستم شده است. بيشتر خدمات اكوسيستمي هم از طريق فرآيندهاي اكوسيستمي و هم از طريق اقدامات اجتماعي توليد مي‌شوند، و بنابراين ارزيابي آن ها را نمي‌توان از بافت اجتماعي كه در آن تعبيه شده است جدا كرد. در نتيجه، توصيه مي گردد كه تحقيقات خدمات اكوسيستمي بيشتر با رويكردهاي فرآيندگرا، زمينه‌اي خاص و يكپارچه، بر اساس شناخت پيچيدگي واقعيت‌هاي اجتماعي-اكولوژيكي صورت گيرد.