بررسي، تحليل و نقد نظريه مجاز

مجادلات كلامي بسيار در ميان نحله هاي اسلامي، به ويژه اشاعره و معتزله، و مواجهه آنها با اصل بلاغت به جايي رسيد كه برخي از متكلمان وجود مجاز در قرآن را انكار كردند. علاوه‌بر آثار كلامي، اين مقوله شاكلۀ كتاب هاي بلاغي را نيز به خود اختصاص داد. به خصوص از روزگار سكاكي، گويا گرانيگاه مباحث مربوط به مجاز از آثار كلامي به آثار بلاغي منتقل شد. مباحث اصلي در اين آثار بر سر تعريف مجاز و حقيقت، كيفيت شناخت اين‌دو، انواع مجاز و... بوده است. مي توان گفت اساس بسياري از اين مجادلات يا مشكل اصلي آنها توجه به يكي از جنبه ها و غلفت از ديگر جنبه هاي اين موضوع بوده است. به نظر مي رسد علي رغم كوشش ها و نكته سنجي هاي محققان مختلف در اين آثار، به‌دليل آميختگي قلمروهاي مختلف در اين موضوع، پژوهش هاي امروزي حوزۀ مجاز كمتر به تحقيقات پيشين پرداخته‌اند. در پژوهش حاضر، ضمن بررسي سير مطالعات مجاز در كلام و آثار بلاغي مختلف، به‌شيوه تحليلي‌ـ‌توصيفي، اين موضوع از چشم اندازهاي مختلف تحليل و نقد شده است. ماحصل پژوهش نشان مي دهد واژۀ محوري، درهم‌آميختن قلمروهاي مختلف، مباحث انتزاعي كلامي، تقسيم‌بندي هاي غيرضرور، بي توجهي به جنبۀ كاربردي زبان، هم پوشاني گونه هاي مجاز و تكرار مطالب، مشكلات اساسي تحقيقاتي از اين دست بوده است. دركنار اين مسائل، بايد از بي‌توجهي به نكته سنجي هاي دانشمنداني مانند جرجاني و خطيب قزويني نيز ياد كرد. به نظر مي رسد اگر به جنبه‌هاي اطلاع رساني، كاربردشناسي و زمينۀ متن توجه كنيم، بسياري از نابساماني هاي تشخيص معنايي مجاز حل خواهد شد. ازسوي‌ديگر، تقسيم اين مقوله به مجاز مرسل و مركب و اندك قلمروهايي كه در ذيل اين‌دو قرار مي گيرد، ما را از ديگر دسته بندي ها بي نياز خواهد كرد.