تاملي بر ريشه‌هاي تاريخي عنصر فضايي «محراب»

محراب يكي از عناصر كالبدي و فضايي مهم در معماري مساجد مي‌باشد كه ظهور و تجلي آن از قرون اوليه اسلامي در مساجد رواج داشته است. به رغم تصور عمومي در بارۀ شكل‏گيري محراب از دوران اسلامي، فرضيه‏هاي متفاوتي در بارۀ پيشينۀ تاريخي اين عنصر فضايي مطرح بوده است. مطالعۀ پيشينۀ تاريخي و سير تحول محراب در اديان مختلف بيان‏گر آن است كه  اين عنصر فضايي يكي از مكان‌هاي مقدس و خاص در بناهاي ديني و مذهبي در سرزمين‌هاي مختلف و داراي كاركردهاي متفاوت بوده و متناسب با كاركرد خود، نام‌هاي مختلفي را به خود اختصاص داده است. برخي مستندات، محراب را تحول يافتۀ عناصر فضايي مذبح و يا مهرآب مي‏دانند كه از نقاط برجسته بناهاي مذهبي در دوران قبل از اسلام بوده است و نمود آن در معابد، كنيسه‌ها، كليساها و بسياري مكان‌هاي مقدس وجود داشته است. با گذر زمان و ظهور انديشۀ اسلامي اين عنصر فضايي واجد كاركرد معنايي جديدي مي‌شود و در بناهاي اسلامي به شكل محراب ظهور مي‏يابد. به‌رغم انديشۀ مذكور، جمعي از صاحب‏نظران اين عنصر را خاص معماري اسلامي و آن را واجد تمايزي آشكار با مذبح و مهرآبه‌هاي خارج از حوزۀ جهان اسلام دانسته‌اند. اين مقاله با روش تحقيق تاريخي-تحليلي و مبتني بر مطالعات كتابخانه‌اي به پژوهش بر روي اين موضوع ‌پرداخته و با بررسي و نقد ديدگاه‌هاي مختلف؛ عنصر محراب را حاصل سير تحول عناصر كالبدي و فضايي قبل از اسلام مي‌داند كه با ظهور دين جديد توانسته صورت جديدي به خود بگيرد و در معماري اسلامي نمود يابد.