سير تطور انگارۀ «رجعت» تا انتهاي عصر غيبت صغري با تأكيد بر تأويل آيات قيامت

انگارۀ «رجعت» از جايگاه ويژه‌اي در ميان محافل حديثي و كلامي اماميۀ متقدم برخوردار بود. از منظر كلامي مهم‌ترين دليل اثبات رجعت نزد اماميه، استناد به گزارش‌هاي فراوان روايي و تفسيري است. با اين ‌حال، داشتن تلقي صحيح از گزارش‌هاي مرتبط با رجعت، منوط به شناسايي تاريخ انديشه و جريان‌هاي مربوط به دوره‌هاي كاربرد اين اصطلاح است؛ زيرا فرايند بسط و تثبيت آموزه‌اي اعتقادي همانند رجعت، حاصل مجموعه‌اي از كنش‌هاي مختلف است. در پژوهش حاضر تلاش شده است با رويكردي تاريخ‌انگاره‌اي به بررسي اين مسئله پرداخته شود و از ميان گزارش‌هاي موجود، دستۀ مهمي از اين گزارش‌ها كه عمدتاً مشتمل بر تطبيق يا تأويل برخي از آيات است، بررسي شده و سير تطور انگارۀ رجعت در گزارش‌هاي مربوطه تا پايان دورۀ غيبت صغري واكاوي ‌شده است. اين پژوهش نشان مي‌دهد كه در سدۀ اول قمري كاربرد انگارۀ «رجعت» به‌ معناي بازگشت و ناميرايي حضرت علي(ع)، توسط سبائيه مطرح شد؛ در سدۀ دوم تقابل با عامه و تثبيت دكترين كلامي شيعه دربارۀ انگاره «رجعت» شكل گرفت؛ در سدۀ سوم مؤلفه‌هاي جديد به هستۀ روايات سده دوم هجري افزوده شد و در نهايت، در دورۀ غيبت صغري، گسترش و انعكاس روايات تأويل رجعت در مكتوبات حديثي را شاهديم.