جريان‌شناسي پيرنامه‌هاي خطّۀ خراسان و قومس از قرن چهارم تا هشتم هجري قمري

از قرن چهارم تا هشتم هجري قمري در خطّۀ خراسان پانزده پيرنامه به زبان فارسي و عربي تأليف يا ترجمه شده‌ كه عبارت‌اند از: مقامات قومساني، مقامات خواجه عبدالله انصاري، كتاب‌النور، دستورالجمهور، مقامات كهن و نويافتۀ ابوسعيد، حالات و سخنان ابوسعيد ابوالخير، اسرارالتوحيد، مقامات ژنده‌پيل، مقامات منظوم شيخ جام، رساله در اثبات بزرگي شيخ جام، ذكر قطب السالكين و ذكر شيخ ابوالحسن خرقاني و منتخب نورالعلوم، مناقب حاتمي جويني و مرادالمريدين. در اين مقاله كوشش شده تا ويژگي‌ها، تأثيرگذاري‌ها و تأثيرپذيري‌هاي مؤلفين و سير تحوّل اين آثار بررسي شود. پس از بررسي شيوۀ پيرنامه‌نويسي مؤلفين و بيان ويژگي‎‌هاي آثار، مشخّص شد پيرنامه‌هاي مربوط به يك پير و به طور كلّي پيرنامه‌هاي خطۀ خراسان وجوه اشتراك زيادي با يكديگر دارند. برخي پيرنامه‌هاي كهن مانند مقامات قومساني، كتاب النور يا مقامات خواجه عبدالله انصاري شيوه و ساختار منحصر به‌فردي دارند و داراي شباهت كمتري با پيرنامه‌هاي متأخر هستند. با توجه به وجود شباهت‌هاي فراوان پيرنامه‌هاي نگاشته‌‍شده پس از اسرارالتوحيد به اين پيرنامۀ كهن احتمال بسيار وجود دارد كه پيرنامه‌نويسان متأخر از نگاشتۀ محمّد بن منوّر تأثير پذيرفته باشند. عربي‌گويي و شيوۀ نگارش عالمانه، شاعرانه و هنري مؤلفين آثاري چون كتاب‌النور، اسرارالتوحيد، پيرنامه‌هاي خرقاني و مرادالمريدين در معرفي شخصيّت والاي پيران بيانگر وجود مخاطبان خاص و بادانش براي اين آثار است و سست‌بودن كلام مؤلفين پيرنامه‌هاي احمد جام و درج كراماتي مادي با اهدافي انتقام‌جويانه نشان مي‌دهد هدف اين نويسندگان قدرتمندجلوه‌دادن شيخ احمد جام براي مخاطبان عام است.