اقوال و احوال صوفي محتضر، در آينۀ حكايات تذكرة الاوليا عطار و نفحات الانس جامي

مرگ معمايي است كه بشر از آغاز حيات تاكنون با آن مواجه بوده و تدقيق او در چيستي اين پديده، راهگشا نبوده است. گروه‌هاي مختلف جامعه باتوجه‌به عقايد، افكار، محيط و سبك زندگي نگرش‌هاي متفاوتي به مرگ دارند و برخوردشان در مواجهه با آن گوناگون است. در اين نوشتار كوشيده‌ايم مجموعۀ اقوال و احوال صوفيان را در واپسين لحظات حياتشان در كتاب‌هاي تذكرة الاولياي عطار و نفحات الانس جامي، بررسي كنيم. مطمح‌نظر ما در اين مقاله فقط مرگ طبيعي است، چه عارفان در كنار مرگ طبيعي به مرگ ارادي نيز معتقدند و بر اين باورند كه چنين مرگي تنها با غلبه بر هواهاي نفساني ميسر مي‌شود. بر اين مبنا ايشان پيش از فرارسيدن مرگ جسماني، به موت ارادي مي‌رسند و قبل از مرگ طبيعي كه براي همۀ انسان‌ها اتفاق مي‌افتد، مرگ اختياري را تجربه مي‌كنند. در اين پژوهش كه به روش توصيفي‌تحليلي انجام شده با گردآوري آخرين گفته‌هاي عارفان كه شامل نيايش و استغفار، وصيت به اطرافيان و جز آن است و نيز احساسات و حالات ايشان، دريافتيم كه صوفيان در بسياري از موارد در حالت احتضار و تجربۀ مرگ طبيعي، اقوال و احوال مشابهي داشته‌اند. باوجود اين تفاوت‌هايي نيز در اين لحظات خطير در اقوال و احوال ايشان مشاهده مي‌شود. اين تفاوت‌ها بيشتر ازآن‌جهت است كه تفكر و مشرب صوفيانۀ آن‌ها و به‌طور كلي روان‌شناسي صوفيان، در برخي عوامل و مؤلفه‌هايي كه با مرگ در پيوند است با هم تفاوت داشته است.